Ebu'l Kasim Khalaf ibn el-Abbas el-Zahravi, u lind më 936 në qytetin mbretëror El Zahra,(1) nëntë kilo metra në veriperëndim të kordovës, në endelus (Andaluzi). Ai ishte shkencëtar arab mysliman, fiziolog, kirurg, kimist dhe kosmetolog. Konsiderohet të ishte babai i kirurgjisë moderne dhe kirurgu më i famshëm i mes jetës, meqë punimet e tij gjithëpërmbledhëse shkencore, të kombinuara në mes mësimeve klasike të Lindjes së Mesme dhe të atyre greko-romake, u dhanë formë procedurave kirurgjikale, si atyre të Botës Islame, ashtu edhe në Evropë deri në kohën e renesancës dhe pas saj. Kontributi i tij më i madh jetësor, është enciklopedia e tij mbi praktikën mjekësore prej tridhjetë vëllimesh, e quajtur Kitab el-Tesrif (Metodologjia e Mjekësisë). El Zahravi ishte pasardhës i fiseve arabe, gjegjësisht i atyre medinase, të cilat kishin emigruar më herët në Spanjë. Për shkak të shkatërrimit të qytetit El Zahra gjatë përleshjeve në mes myslimanëve dhe spanjollëve, pak detaje dihen rreth jetës së tij, përveç asaj që është transmetuar përmes veprave të tij. Emri i tij së pari është paraqitur në shkrimet e filozofit dhe historianit Ebu Muhamed bin Hazm (993 - 1064), i cili e radhiti atë në mesin e fiziologëve më të mëdhenj të Endelusit. Por biografinë e parë të detajuar të Zahravit, e kemi nga vepra e nxënësit të Ibn Hazmit, El Humejdit, e quajtur Xhadhvat el-Muktabis (Mbi dijetarët e Endelusit), e cila ishte shkruar gjashtë dekada pas vdekjes së Zahravit, dhe bën fjalë për biografitë dhe kontributet shkencore të dijetarëve mysli manë nga Endelusi. Pjesën më të madhe të jetës së tij, El Zahravi e kaloi në Kordovë, një vend ky ku studioi, ligjëroi dhe praktikoi mjekësinë dhe kirurgjinë, deri në fund të jetës së tij. Rruga në Kordovë, ku ai jetoi, është quajtur, për nder të tij, "Calle Albucasis"; në këtë rrugë ai kishte jetuar në shtëpinë nr.6, e cila edhe sot ruhet nga Ministria e Tur izmit e Spanjës, dhe ka një pllakë bronzi, ku shkruan:''Kjo është shtëpia ku jetoi Ebu'l Kasimi''.
Veprimtaria shkencore
Shihet qartë se tërë jetën dhe kapacitetin e tij intelektual ai ia kushtoi zhvillimit dhe progresit të mjekësisë në përgjithësi, dhe kirurgjisë në veçanti. Edhe pse kishte udhëtuar shumë rrallë, ai kishte njohuri të mëdha të trajtimit të lëndimeve aksidentale dhe të plagëve të luftës. Megjithëkëtë, më së shumi është i njohur për inovacionet e tij më të hershme dhe origjinale në fushën e kirurgjisë. Ajo që dihet për veprimtarinë e Zahravit, gjendet në veprën e tij monumentale: Et-Tesrif liman 'Axhiza 'an et-Ta'lif (Metodologjia e Mjekësisë). Et-Tesrif është një enciklopedi gjithëpërfshirëse mjekësore, e përbërë prej 30 vëllimesh, me të dhëna mjekësore që El-Zahravi akumuloi përgjatë karrierës së tij 50-vjeçare në këtë lëmë. Ky punim përmban kapituj mbi kirurgjinë, mjekësinë, ortopedinë, oftalmologjinë, farmakologjinë, flebotominë, e shumë disiplina të tjera mjekësore, të cilat ishin të ndara edhe në traktate, si dhe aty janë dhënë përshkrime të rreth 300 sëmundjeve dhe mënyra për mjekimin e tyre.(2)
Vepra Et-Tesrif përmban një numër të madh analizash origjinale, të cilat kanë vlerë të madhe nga pikëpamja historike. Në këtë punim El-Zahravi flet për shkaktarët dhe simptomat e sëmundjeve, mbi edukimin e fëmijëve dhe kujdesin ndaj të moshuarve. Në kapitullin ku bënë fjalë mbi farmakologjinë dhe terapitë, ai flet për fushat siç janë: medikamentet për zemër, të vjella, laksativët, kosmetologjinë, dietat, zëvendësimet për barnat etj..
Ky punim është përkthyer në shekullin XII, nga Gerardi nga Kremona (Gerardus Cremonensis, 1114-1187), dhe, krahas punimit të Ibn Sinait, Ligji i Mjekësisë, këto vepra luajtën rol shumë të rëndësishëm në universitetet evropiane, që nga shekulli XII e deri në shekullin XVIII, për shkak se paraqisnin fondamentet bazë për studimin e shkencave mjekësore në Evropë. Theksim të veçantë meriton edhe traktati i tij, i cili ishte vëllimi i 28 i veprës et Tesrif, por që u bë shumë i njohur si i pavarur, në versionin e përkthyer latin, më 1288, prej Simonit nga Gjenova, me titull Libber Servitoris de Praeparatione Medicinarum Sim plicium, në të cilin janë dhënë përshkrime mbi përgatitjet e kemikateve dhe barnave. Ky punim ishte publikuar në Venedik më 1471 nga Nicolaus Jensen, dhe, për shumë gjenerata të farmacistëve evropianë, ishte burim kryesor i informacioneve mbi teknikat e përdorura farmaceutike.(3)
Por, megjithatë, traktati i tij më i rëndësishëm është ai mbi kirurgjinë. Ky punim ishte i pari në gjuhën arabe që trajtonte kirurgjinë si disiplinë të pavarur dhe në mënyrë të detajuar. Në të përfshihen edhe shumë skicime të instrumenteve kirurgjikale, shumica nga të cilat ishin zbuluar nga vetë El-Zahravi, e që shoqëroheshin edhe me sqarime mbi përdorimin e tyre. Përafërsisht janë rreth 200 skicime që përshkruajnë instrumentet e ndryshme mjekësore, që nga ato më të thjeshtat, siç janë mjetet për shikimin e gjuhës e fytit dhe nxjerrjen e dhëmbëve, e deri tek përsh krimi i mjeteve obstetrike.
Në këtë punim El Zahravi diskuton edhe mbi djegiet, transfuzionin e gjakut, maminë, obstetrikën, dhe mbi trajtimin e plagëve. Ai shkroi gjerësisht mbi lëndimet e eshtrave dhe nyjave, duke përmendur edhe thyerjet e eshtrave të hundës dhe të vertebrës. Në fakt, metoda Kocher për trajtimin e krahut kur nxirret nga vendi, ishte përshkruar në veprën et-Tesrif shumë kohë para se të kishte lindur Kocheri!(4)
El-Zahravi ishte ekspert i stomatologjisë
El Zahravi po ashtu theksoi rëndësinë e marrëdhënieve të mira në mes mjekut dhe pacientit; mundohej të ofronte siguri për pacientët e tij dhe të fitonte besimin e tyre, pavarësisht nga gjendja e tyre sociale .El Zahravi u tregua mjaft vizionar në metodologjinë e tij klinike, duke bërë vëzhgime nga afër të rasteve individuale, në mënyrë që të ofronte një trajtim sa më të mirë të mundshëm. Ai insiston te në pajtueshmërinë me normat etike dhe paralajmëronte kundër trajtimit të dyshimtë, që praktikohej nga disa fiziologë për qëllime materiale, si dhe ndaj disa mashtruesve të cilët pohonin se kishin shkathtësi kirurgjikale që nuk i posedonin, dukuri kjo e cila ishte mjaftë e përhapur në Evropën mesjetare.
Disa nga të arriturat e El-Zahravit
El-Zahravi ishte ekspert i stomatologjisë, libri i tij përmban skicime të instrumenteve të ndryshme që përdoreshin, si shtojcë e përshkrimeve të tij të operacioneve shumë të ndërlikuara stomatologjike. Ai diskutoi mbi problemin e dhëmbëve të deformuar dhe të keq-radhitur, dhe si të rregullohen këto defekte. Ai zhvilloi teknikën e punimit të dhëmbëve artificialë dhe zëvendësimit të dhëmbëve të prishur me të punuar. Gjilpëra e parë mjekësore është zbuluar nga El Zahravi dhe është përshkruar në enciklopedinë e tij, si dhe zbulimi i mjetit për nxjerrjen e embrionit të vdekur, e shumë mjetesh të tjera.
Në shkencën e mjekësisë, ishte i pari që përshkroi në mënyrë të detajuar sëmundjen e pazakonshme të quajtur ''Hemofilia''. Ishte i pari që diskutoi mbi mundësinë e trashëgimit të Hemofilisë. Ai po ashtu përshkroi qepjen e enëve dhe arterieve të gjakut, gati 600 vjet para se kjo t'i atribuohej fiziologut Ambroise Paré. Kurse përdorimi i perit të bërë nga zorrët, zbulim ky i Ebu'l Kasimit, edhe sot praktikohet në kirurgjinë moderne, pasi është e vetmja substancë natyrale që mund të tretet dhe është i pranueshëm nga organizmi. El Zahravi ishte autori i parë në shkencën e mjekësisë, i cili paraqiti skicime të instrumenteve mjekësore, të cilat përdoreshin në kirurgji. El Zahravi shpjegoi në mënyrë të detajuar heqjen e bajameve dhe trakeotominë. Shpjegoi heqjen e gurëve nga fshikëza. Ai ishte i pari që shpjegoi operimin e kancerit të gjirit dhe heqjen e cistit tiroid. Ai po ashtu ishte pionier i kirurgjisë plastike, sepse njihet për intervenimet e tij të shumta të kësaj natyre. Në shekullin XIV, kirurgu i famshëm francez Guy de Chauliac, i cili kishte qenë edhe mjek personal i Papës për tri gjenerata, Zahravin e konsideronte të barabartë me fiziologët më të famshëm antikë, si Hipokrati dhe Galeni. Në veprën e tij të njohur Chirurgia magna, e cila për herë të parë u shkrua në gjuhën latine më 1363, Guy de Chauliac jo vetëm që e citon veprën Tesrif mbi 200 herë, por ai inkorporoi disa faqe të këtij punimi, të përkthyera fjalë për fjalë.(5) Rëndësia e kësaj na bëhet më e qartë kur e kujtojmë se Chirurgia magna, kishte qenë libër i domosdoshëm i kirurgjisë në Botën Perëndimore deri në kohën e vesaliusit.(6)
Pasi ishin dëshmuar aftësitë e tij të mëdha mjekësore, El Zahravi ishte emëruar mjeku personal i mbretit Hakemi II i Spanjës. Pas një karriere të bujshme dhe përplot kontribute qenësore, El Zahravi vdiq më 1013, dy vjet pas rënies së qytetit el Zahra.
Nuk ka asnjë dyshim që El Zahravi ndikoi në fushën e mjekësisë dhe kirurgjisë thellësisht, dhe parimet që vuri ai, ishin të pranuara si autentike në lëmin e mjekësisë, dhe sidomos të kirurgjisë, dhe kjo influencë vazhdoi në botën e mjekësisë për 500 vjet.
_____________________________________
(1). Fred Ramen, Albucasis (Abu Al-Qasim Al-Zahraëi): Renoëned Muslim Surgeon of the Tenth Century, f.11, botues: The Rosen Publishing Group, Inc., 2005, Nju Jork.
(2). www.sciencemuseum.org.uk.
(3). Walter Sneader, Drug Discovery A History, faqe 26, botues: John Wiley & Sons Ltd, 2005, Angli.
(4). Emil Theodor Kocher (1841-1917), ishte fiziolog dhe hulumtues mjekësor zvicëran, dhe njëherit laureat i çmimit Nobel, për punimet e tij në fushën fiziologjisë, patologjisë dhe operimit të tiroidës. I atribohet metoda ''Kocher''për trajtimin e krahut të nxjerrur nga vendi.
(5). Sami Khalaf Hamarneh dhe Glenn Sonnedecker, A Pharmaceutical View of Abulcasis Al-Zahrawi in Moorish Spain, faqe 25, botues: E. J. Brill, Leiden, 1963, Holandë.
(6). Andreas Vesalius (1514-1564), ishte fiziolog dhe anatomist i njohur Belg, autor i punimit De humani corporis fabrica, e që ishte një ndër veprat më me ndikim në fushën e anatomisë moderne.
Besart Shala
Dituria Islame 235
