Dijetari islam Ebu Hamid el-Gazali, i cili kishte arritur gradën e muxhtehidit - ixhtihadin e përkufizoi si një sferë në të cilën duhet hulumtuar për çdo çështje rreth së cilës nuk ka argument kategorik (delil-kati'i).

Me këtë kërkesë ai përcaktoi sferën ku nuk është e lejuar të bëhet ixhtihad, e ajo është sfera ku ekziston pajtueshmëri unike ndërmjet besimtarëve myslimanë (Ymetit), dhe ajo është ndërtuar mbi argumentet kategorike (delil-kati'i), siç është obligueshmëria e faljes së namazit, e dhënies së zeqatit, e agjërimit të muajit Ramazan etj.. Kështu, pra, për sa u përket dispozitave islame në raport me ixhtihadin, ato mund t'i ndajmë në dy lloje:
1. Rregulla islame rreth të cilave është i lejuar ixhtihadi;
2. Rregulla islame rreth të cilave nuk është i lejuar ixhtihadi.

Dispozitat islame, për të cilat nuk lejohet të bëhet ixhtihad, janë ato dispozita të cilat duhet t'i njohë çdo besimtar. Ato mbështeten në argumente të qarta kategorike (delil-kati'i), porosia e të cilave është e qartë dhe e padyshimtë. Këtu bëjnë pjesë: namazi (si obligim di tor, që kryhet pesë herë në ditë), agjërimi në muajin Ramazan, Zeqati, Haxhi, Shehadeti, ndalesa e prostitucionit, ndalesa e pijeve alkoolike, ndalesa për mbytje dhe gjithçka që është publikuar në mënyrë të qartë në Kuran dhe Synet.
P.sh. ajeti ku Allahu i Lartmadhëruar i njofton njerëzit për dënimin që duhet ushtruar ndaj lavirit dhe lavires: "(dispozitë obliguese është që) Laviren dhe la virin t'i rrihni, secilin prej tyre me nga njëqind të rëna...". (En-Nur, 2). Këtu Allahu thekson numrin e rënieve me njëqind (100) dhe, sipas kësaj, nuk lejohet për asnjë muxhtehid që të hulumtojë mundësi të tjera rreth çështjes së numrit të të rënave me të cilat duhet ndëshkuar laviri ose lavirja. Gjithashtu, meqë në ajetin kura nor thuhet: "Falni namaz dhe jepni zeqat", atëherë edhe këtu është e njohur se çfarë nënkuptohet me to, gjegjësisht çfarë kuptojmë me fjalën salat (namaz) dhe zekat (zeqat). Prandaj, këtu nuk është e lejuar për muxhtehidin kurrsesi që të bëjë përpjekje me qëllim që të kërkojë kuptime dhe definicione të tjera të nocioneve salat (namaz) dhe zekat.
Për sa u përket çështjeve islame, për të cilat lejohet ixhtihadi, ato janë dispozita që mbështeten në argumente hipotetike (delil-dhanni) dhe çështje/rregulla/, për të cilat nuk ekziston tekst nga She riati dhe as konsensus i dijetarëve islamë.
E njohur është rregulla tek dijetarët e jurisprudencës islame (fik'hut), ku thuhet: "Nuk ekziston ixhtihad për çështjet që janë zgjidhur me tekst (me Kuran ose me Synet) - "La ixhtihade fi mevri din-nassi"

Llojet e muxhtehidëve

Dijetarët e metodologjisë së jurisprudencës islame (usuli fik'h) theksojnë pesë farë muxhtehidësh:

1. Muxhtehid mustekil (mux htehid i pavarur): Ky është ai dijetar islam i cili është personalisht themelues i ndonjë shkolle të jurisprudencës islame dhe që është pavarësuar në sferën e mënyrave të zgjidhjes së çështjeve. Pra, është i pavarur në ixhtihad, pikërisht në harmoni me rregullat e metodologjisë islame (usul-it). Dijetari i këtillë mbi ato rregulla e ndër ton fikhun (jurisprudencën islame) dhe nxjerr fetva (vendime/ decizione), në pajtueshmëri dhe në harmoni me metodën e tij, të cilën e ka zhvilluar ai personalisht dhe së cilës i përmbahet. Mund të themi se kjo është grada më e lartë që mund të arrijë juristi islam (fakih). Këtë gradë e kishin arritur dijetarët e mëparshëm, kurse tani, po qe se ndonjëri dëshiron të arrijë atë nivel, do të ishte e pamundur, ashtu siç pohon edhe Imam Sujutiu. Në këtë pohim nuk mund të ketë kurrfarë dyshimi, sepse është vërtet bindje e saktë.
Madje, themelet (usul) mbi të cilat është ndërtuar fikhu, janë përgatitur nga dijetarët e mëparshëm, dhe në to nuk mund dhe as që është e nevojshme të shtojmë diçka. Dijetarët e atillë ishin nga radhët e ashabëve, tabiinëve dhe nga imamët e diturive islame (imamët e katër shkollave juridike islame).
Në këtë kategori bëjnë pjesë edhe disa dijetarë që kishin arritur gradën e këtillë të diturive islame, por fikhu (drejtimi juridik islam) i tyre nuk ka mbijetuar, sepse gjatë periudhave të ndryshme kohore është shkrirë (në ndonjë shkollë tjetër juridike islame), ashtu siç ishin drejtimet islame të: Imam Evzaiut, el-Lejthit, Ibn Seidit, Ibn Xherrir et-Taberiut, Davud edh-Dhahiriut, Sufjan eth T hevriut etj..

2. Muxhtehid mutlak - gajrmustekil (muxhtehid i përgjithshëm, po që nuk është i pavarur):
Dijetar islam, i cili ixhtihadin e tij e ndërton mbi themelet e imamit paraprak, të cilit i referohet, dhe drejtimit (juridik islam) të cilit i takon. Ky muxhtehid nuk posedon ndonjë metodë të tij të pavarur, veçse ndjek metodologjinë (usul in) e imamit të vet. Nga kjo gradë e muxhtehidëve (dijetarëve islamë) ishin: Të medhhebit (shkollës juri dike islame) hanefite: Imam Ebu Jusufi, Imam Muhammedi, Imam Zuferi, etj.; të medhhebit malikij: Ibn el-Kasim dhe esh-Shhub; të medhhebit shafiit: Zefrani, Sujutiu dhe Muzini; të medhhebit hanbelit: Ebu Bekiri, el-Hilali, etj.. Ky grup i muxhtehidëve ishin shoqërues të imamëve eminentë islamë (themeluesve të medhhebeve - shkollave juridike islame) në qëndrimet parimore dhe në metodologji, kurse në disa sfera të tjera ishin të pavarur. Prandaj, nuk përjashtohet mundësia që ky lloj i muxhtehidëve të mbajnë qën drime të kundërta me imamët e tyre eminentë për shumë çështje të imëta fetare.

3. Muxhtehid mukajed (mux htehidi i kufizuar): Muxhtehid i cili është njohur me themelet e ixhti hadit në medhhebin e imamit të tij dhe i pranon ato. Ky mund të marrë mendim/qëndrim (dispozita) për situata dhe çështje për të cilat nuk ekziston tekst/argument nga Kurani dhe Syneti, dhe as mendim i imamit të tij, por ndjek plotësisht metodologjinë që ka themeluar Imami i medhhebit. Nga ky grup i dijetarëve muxhtehidë më të njohur, janë: të medhhebit hanefi: El-Kerhi, Et-Tahaviu, Hasan Ibn Zijadi, etj.; të medhhebit malik ij: El-Ebheriu, Ibn Ebi Zejdi, Ibn Ebu Zemenejni, etj.; të medhhebit shafi'it: El-Merveziu, Ibn Hamidi, El-Esferani, Ebu Is'hak Esh-Shi razi, etj.; të medhhebit hanbelit më i njohur është el-Harki si dhe disa të tjerë, veçanërisht në shek. IV dhe V hixhrijj. Pothuaj edhe sot mund të shfaqen aty-këtu dijetarë-muxhtehidë të kalibrit të këtillë, që mund të publikojnë dhe të marrin decizione/vendime për disa çështje të reja.
4. Muxhtehidu-terxhih (mux htehid i cili përcakton se cili mendim është më praktik): Ky muxhtehid është ai që i ka të njohura mendimet dhe qëndrimet e shkollave juridike islame (medhhebeve). Ky muxhtehid nuk është i aftë për të ofruar diçka të re, por gjurmon dhe lëviz nëpër mendimet e imamëve të tjerë të njohur. Natyrisht që ai i ka të njohura edhe argumentet e atyre mendimeve dhe, në bazë të tyre, mund të përcaktojë se cili mendim është më i fuqishëm. Muxhtehidi i këtillë merret më së shumti me studimin krahasues të mendimeve të imamëve, themeluesve të medhhebeve dhe me dhënien e përparësive njërit mendim ndaj tjetrit. Muxhtehidë e këtij lloji mbështeten kryesisht në fuqinë e argumentit stabil, mbi të cilin imami i medhhebit për katës kishte ndërtuar mendimin e tij. Në të kaluarën, muxhtehidë të këtillë kishte më shumë, kështu që kjo tematikë qe aktualizuar në shek. VI e VII hixhrijj. Përfaqësuesit më të njohur të medhhebit hanefi, që kishin arritur gradën e këtillë të diturive islame (muxhtehidë të llojit terxhih), ishin: Imam el-Kuduriu, el-Kasani, Kadi-Han, etj.. Përfaqësuesit më të njohur të medhhebit malikij ishin: el-Mari ziu, Kadi Ijadi, etj. Përfaqësuesit më të njohur të medhhebit shafi'it ishin: el-Gazaliu, en-Neveviu, Ibn Ebi Amruni, etj., kurse nga përfaqësuesit më të njohur të medhhebit hanbeli konsiderohet Ibn Kuddame el-Makdisi.

5. Muxhtehidul-Fitja / el-Fek ih-el-hafidh-lil-medhheb (muxhtehid për fetva/decizione/ jurist ose hafidh për medhheb): Ky është ai lloj i dijetarëve islamë (muxhte hidëve), të cilët mbajnë në mend mendimet dhe fetvatë/decizionet ose vendimet/ e të gjitha medhhebeve, por nuk posedojnë aftësi për të depërtuar në brendinë e argumenteve dhe të domethënieve të tyre, dhe as ndonjë aftësi shumëdimensionale për të përcaktuar se cili argument është më i fuqishëm. Muxhtehidi i këtillë vetëm mund t'i transmetojë fetvatë (vendimet) ekzistuese të njohura. Roli i tyre vërehet në mbledhjen, mbamendjen dhe në kopjimin e fetvave (të mëparshme) të regjistruara në ve pra të veçanta. Në radhët e muxhtehidëve të këtij lloji bëjnë pjesë: Imam Nesefiu nga medhhebi hanefi; Ibn Haxhibi dhe Halili nga medhhebi malikij. Muxhtehidë të vërtetë mund të konsiderohen ose mund t'i quajmë vetëm muxhtehidët e grupit të parë dhe të dytë, të cilët i përmendëm më lart. Për sa u përket muxhtehidëve të grupeve të tjera, në të vërtetë ata janë mukalid (imitues), sepse edhe ata, në metodologjinë e arritjes deri në një hukm (dis pozitë), janë mbështetur (ose mbështeten) në ixhtihadin (përpjekjen shkencore islame) të muxhtehidëve të grupit të parë ose të atij të dytë. Dijetarëve të këtillë epiteti muxhtehid u jepet vetëm për shkak të angazhimit dhe përpjekjes së tyre si dijetarë islamë edhe pse nuk kanë thënë ndonjë gjë të re.

Dr. Vehbe Zuhajli

Marrë nga libri: "Idžtihad u šeriatu",
Përktheu: Behxhet Jashari

Dituria Islame 339