Në kohën e Mbretërisë së Jugosllavisë, në Prishtinë edhe në disa fshatra të rrethinës së saj, si edhe në Kosovë, vazhduan të punonin disa lloje të shkollave fetare të konfesionit islam, të cilat kishin orientime fetare. Prej tyre duhen veçuar sibjan-mektebet apo mejtepet dhe medresetë.
Këto shkolla ishin të trashëguara nga Perandoria Osmane dhe në njëfarë mase zëvendësonin arsimin e masave të gjera të popullatës së besimit islam, siç ishin shqiptarët dhe turqit. Me ardhjen e ushtrisë në këtë anë, shumë nga këto shkolla ndërprenë aktivitetin e tyre, sepse ushtria serbe strehohej në lokalet shkollore dhe kështu ato, nga institucione shkollore, shndërroheshin në depo dhe kazerma ushtarake.(1) Këtë fat e patën një numër i madh i xhamive gjithandej në Kosovë, po edhe në Prishtinë. Prandaj në këtë periudhë ekzistonin shkolla fetare private - mejtepe e medrese, të cilat ishin shkolla private, mjaft të paorganizuara, të papërshtatshme dhe nuk i plotësonin as nevojat më elementare edukativo arsimore të kohës. shkollat e tilla ishin të vendosura në shtëpi private, në ndërtesa të vakëfeve, pranë xhamive dhe teqeve.

Mësimi zgjaste tre vjet

Derisa në Prishtinë mejtepet ishin pak më të rregulluara dhe mësimi zhvillohej çdo ditë, nëpër fshatra gjendja ishte shumë më e keqe dhe mësimi nuk zhvillohej në mënyrë të rregullt. Ligjëratat mbaheshin gojarisht, pa libra mësimi e pa programe. Mësimi në këto shkolla zgjaste tre vjet dhe ndiqej nga fëmijë të moshës jomadhore. Edhe pse fëmijët mësonin alfabetin arab, ata edhe në gjuhën shqipe merrnin bazat themelore të edukatës islame. Me një fjalë, mektebet u bënë bartëse të vetme të arsimit në pjesën më të madhe të popullatës së kësaj ane. Në këto shkolla mësimi zhvillohej nga imamë, myftinj, hoxhallarë, myderrizë dhe mualimë. Këta mësimdhënës mësimin e zhvillonin në gjuhën arabe e turke, kurse komentin e bënin në gjuhën shqipe ose serbokroate. Ata jepnin bazat themelore të edukatës islame.(2) Në vitet tridhjetë të shek. XX sasia e orëve të mësimit të fesë në shkollat popullore shtetërore zvogëlohej. Një orë mësimi nuk mjaftonte për myslimanët. Përveç kësaj, prej këtyre viteve mësuesit e feve (mualimët) nuk paguheshin më nga qendra të mëparshme, por ata mbeten në (pa)mëshirën e komunave, të cilat me ligje nuk ishin të obliguara t'i paguanin.Edhe pse mualimët e sibjan-mektebeve merrnin të ardhura nga vetë kontributi i nxënësve, barrën kryesore e bartte Vakëfi, i cili, përpos të tjerash, mualimët e sibjan-mektebeve i financonte në formë shpërblimi. Qarqet qeveritare në fillim lejonin hapjen e këtyre shkollave, sepse shpresonin që nëpërmjet këtyre shkollave, shqiptarët edhe më tutje do të mbaheshin në errësirë, duke i mbajtur gjeneratat e reja në "Botën e përjetshme". Shpresohej se në këto shkolla fëmijëve do t'u flitej për "engjëjt, parajsën dhe ferrin" dhe gjëra të tjera. Duke u larguar nga gjërat e përditshme të kohës, këto shkolla konsideroheshin si një mjet për shuarjen tërësisht të ndjenjave kombëtare. Mbështetur në aktivitetin që zhvillonin këto shkolla, mund të konsiderojmë se një shpresë e tillë e pushtetit serb ishte e kotë dhe e pabazë. Sepse shumë nga këto shkolla krijuan kushte të volitshme për zhvillimin e aktiviteteve kombëtare. Disa nga mësimdhënësit e këtyre shkollave nxënësve të tyre, krahas mësimit fetar, ua mësonin edhe Abetaren në gjuhën shqipe dhe nuk ishin të rralla rastet kur ata u drejtoheshin nxënësve të tyre: "Ja, kjo është gjuha shqipe". Kësisoj, nxënësit shqiptarë, krahas mësimit të fesë, ilegalisht mësuan edhe abecedën e gjuhës shqipe.(3) Në kohën e Mbretërisë Serbe Kroate-Sllovene, në Kosovë vepruan disa sibjan mektebe. Mirëpo, këto institucione fetare islame në periudhën e sundimit të kësaj Mbretërie nuk patën jetë të rehatshme, sepse qarqet qeveritare pengonin shumë veprimtarinë e tyre, për se ato patën edhe ndërprerje të kohëpaskohshme, madje disa prej tyre u ndërprenë fare. Mbyllja e këtyre institucioneve ishte e karakterit thjesht politik, sepse, sipas qarqeve qeveritare, tek nxënësit e këtyre shkollave po zgjohej me të madhe vetëdija kombëtare, ndërsa mësuesit e tyre cilësoheshin si njerëz shumë të rrezikshëm.(4)

Gjuha amtare në mektebe

Kështu, sipas raporteve të inspektorit të Ministrisë së Arsimit, më 1923, thuhej: "Në radhët e shqiptarëve po zgjohet me të madhe vetëdija kombëtare...", prandaj: "Do vërtetuar se në ç'gjuhë mësojnë nxënësit në sibjan-mektebe... Po duket se shqiptarët i kanë hapur sytë dhe në këto mektebe kanë filluar të punojnë në gjuhën amtare"etj.(5) Pra, disa nga imamët dhe mësuesit e fesë ishin me orientime kombëtare. Ata punonin mjaft në zgjerimin e vetëdijes kombëtare, jo vetëm në masën e gjerë, po edhe tek nxënësit e tyre. Për këtë arsye kërkohej që ata njerëz të ishin nën kontrollin shtetëror, sepse ata paraqitnin një rrezik permanent për pushtetin jugosllav. Pra, mualimët në shkollat islame, krahas predikimit të tyre fetar, punonin edhe në planin kombëtar.(6)

Djem e vajza në mektebe

Kontrollin e punës së këtyre sibjan-mektebeve e bënin inspektorët e imamateve të xhemateve të Këshillit të Vakëfeve-Mearifit në Prishtinë. Në raportet e inspektorëve të sibjan-mektebeve shihet se ku gjendeshin ato dhe kur ishin formuar. Në territorin e imamit të xhematit kaderie në Prishtinë, në vitin 1932-1933 ekzistonin sibjan-mektebet në qendër në Kaderi Mëhallë me 27 nxënës, në Hatuni Mëhallë me 18 nxënës dhe në Hasan beg Mëhallë me 53 nxënës dhe mësimi mbahej në dy shtëpi private dhe në një xhami.(7)Në vitin e fundit të ekzistimit të Mbretërisë së Jugosllavisë, në Prishtinë u hapën aq shumë mektebe, sa pothuaj në secilin xhemat të Prishtinës ishte hapur nga një sibjan mekteb, ndër të cilat: në xhematin e Ramadanijes 27 nxënës, në xhematin e Alaudinit 25 nxënës, në Jusuf Çelebi 110 nxënës dhe në Mëhallën e Mehmet beg Hatunies 22 nxënës. Në këto mektebe kishte një ose më shumë paralele të përziera, kështu mësimet i ndiqnin djem e vajza.(8) Edhe në fshatrat e rrethit të Prishtinës u hapën mektebe, si p.sh. në kuadrin e e xhematit të Milloshevës punonin mektebe, në këtë fshat funksiononte mektebi qysh në vitin 1928 dhe kishte 40 nxënës. Në fshatin Besi, ekzistonte mektebi me 60 nxënës, i cili përmendet andej nga viti 1930. Gjithashtu në fshatin Llukar po atë vit ekzistonte mektebi me 55 nxënës, ndërsa në vitin 1936 në Prugofc ishte mektebi me 30 nxënës, etj.(9) Për punën e këtyre mektebeve pati vërejtje e pengesa të shumta, po ato nuk e ndërprerin aktivitetin e tyre. Në vitin shkollor 1938-1939 në rrethin e Prishtinës mbretëronte kjo gjendje: kishte gjithsej 24 mejtepe (prej tyre 13 të djemve), kurse numri i mualimëve ishte 23, e numri i përgjithshëm i vijuesve të mësimit ishte 1001 nxënës(10).

________________________________________
(1) Dr. Hakif Bajrami, Qëndrimi i Jugosllavisë Monarkiste ndaj arsimit dhe kulturës së shqiptarëve në Kosovë (1918-1941), "Kosova", nr. 12, f. 201, Prishtinë, 1983.
(2) Dr. Izber Hoti, në: "Horizontet e Historisë", nr. 5-6/1981-92, f. 100.
(3) Dr. Abdulla R. Vokrri, Shkollat dhe arsimi në anën e Llapit brenda viteve 1878-1944, Prishtinë, 1997, f. 77.
(4) Dr. Hakif Bajrami, Ibid, f. 201.
(5) Dr. Abdulla R. Vokrri.Ibid.
(6)Po aty.
(7) Haki Kasumi, Shkollat fetare islame ndërmjet dy luftërave botërore, "Gjurmime albanologjike", SSHH, XII, Prishtinë, 1983, f. 159.
(8)Po aty.f.159.
(9)Po aty .f.160.
(10) Dr. Izber Hoti, Ibid f. 100.

Kenan Bahtiri
Dituria Islame 250