Disa të dhëna për arsimin në Preshevë sipas sâlnâmeve osmane

Para se të paraqesim disa të dhëna për shkollat në Preshevë sipas sâlnâmeve/vjetarëve osmanë, më duhet të theksoj faktin se tri janë arsyet kryesore që më kanë shtyrë për ta trajtuar këtë temë: E para, sâlnâmetë/vjetarët osmanë, sikurse dihet, konsiderohen botime vjetore të plota dhe burime shumë të rëndësishme për shumë njohuri dhe informacione, pra edhe për zhvillimin e shkollave dhe arsimit tek ne.
Ato përmbajnë të dhëna me vlerë, të cilat nuk mund të gjenden me lehtësi, sidomos për historinë, gjeografinë, ndarjen administrative, institucionet, biografit e personaliteteve të ndryshme, pastaj për shkencën, ekonominë, edukatën, kulturën dhe për fusha të tjera të ndryshme në kohën kur u botuan dhe lënë vend dhe nevojë që të vështrohen nga të gjitha këto aspekte.
Me një fjalë, sâlnâmetë janë pasqyrë e rregullimit të jetës materiale dhe intelektuale të shtetit osman përgjatë 75 vjetëve dhe paraqesin të dhëna shumë të rëndësishme rreth vendeve, shoqërive dhe jetës së përditshme të atyre vendeve, që kanë qenë brenda kufijve gjeografikë të Shtetit Osman, gjatë shekujve XIX - XX. Ato japin të dhëna edhe për vilajetet dhe tokat shqiptare.
Prandaj ato janë burime që nuk mund të injorohen lehtë, për të mos thënë janë të pazëvendësueshme. Të dhënat që përmbajnë ato, janë të rëndësishme për ndriçimin dhe njohjen e shumë çështjeve që kanë të bëjnë me kulturën dhe historinë tonë. Si të tilla, duhet të hulumtohen, të studiohen dhe të analizohen, dhe pse të mos përkthehen edhe në gjuhën shqipe dhe të dhënat e çmueshme që përmbajnë ato sâlnâme, të bëhen të njohura edhe për masën e gjerë të lexuesve, të cilët nuk kanë mundësi t'i lexojnë në origjinal.

Sa salname ishin?

Sâlnâmetë që kanë të bëjnë me trojet shqiptare, janë gjithsej 25: 8 sâlnâme të vilajetit të Kosovës, 5 të vilajetit të Shkodrës, 9 të Manastirit, 2 të Prizrenit dhe 1 e vilajetit të Shkupit.
Kështu, duke u mbështetur në këto sâlnâme, shohim se në vitet 1884-1885, Kazaja e Preshevës, që varej nga Sanxhaku i Prishtinës, kishte 15 xhami, 3 teqe, 6. 209 shtëpi, 15 mektebe-shkolla fillore islame.
Gjendje e njëjtë e shkollave na paraqitet edhe në dy vitet në vazhdim (më 1885-1886 dhe 1887-1888). Ndërkaq, sipas sâlnâmesë së vitit 1896, në Preshevë tashmë funksiononte 1 shkollë rushdije (shkollë e mesme e ulët) me dy mësimdhënës: hafiz Ismail efendiun, mësues i parë, dhe Mahmud efendiun, mësues i shkrimit arab-osmanrik'a. Kjo shkollë kishte gjithsej 51 nxënës.
Duhet theksuar se shkolla rushdije (shkolla e mesme e ulët) në Preshevë ishte hapur në vitin 1878 dhe kishte punuar me intensitet të njëjtë derisa plasi Lufta e Parë Ballkanike, që d.m.th. se kjo shkollë ka punuar më shuam se tri dekada.
Ç'është e drejta, themelimi i rushdijeve në vilajetin e Kosovës, pra edhe në kazanë e Preshevës, paraqiste fillimin e një periudhe të re të zhvillimit të arsimit dhe edukimit të popullsisë së atyre viseve.
Në vitin 1896 në Preshevë punonte edhe shkolla fillore e reformuar (mektebi iptidāi) me mësues Hafiz Emin efendiun, dhe kishte gjithsej 103 nxënës, 71 djem dhe 32 vajza.
Krahas mektebit të reformuar në Preshevë, po atë vit, punonte edhe shkolla fillore e pa reformuar (sibjān mektebi), me mësues Ibrahim efendiun dhe me gjithsej 41 nxënës.
Një gjendje e njëjtë e shkollave, e mësuesve dhe e nxënësve na paraqitet edhe në vitin 1900.
Duhet thënë se në atë kohë në Preshevë vepronte edhe Këshilli Arsimor me Haxhi Mehmet efendiun në krye, ndërsa anëtarë të tij ishin: Ismail efendiu, Haxhi Hydaverd efendiu, Lutfi efendiu dhe Mehmet efendiu. Detyrën e sekretarit e kryente Mahmut Efendiu.
Sipas këtyre vjetarëve osmanë, vetë qyteti i Preshevës del të ketë pasur dy shkolla sibjāne me 144 nxënës, kurse në gjithë kazanë kishte 14 shkolla të tilla me gjithsej 364 nxënës, dhe katër shkolla fillore të komuniteteve joislame me 138 nxënës. Duke u mbështetur në disa dokumente osmane të kohës, ndërkaq, kuptojmë se në vitin 1900 në fshatin Dobrosin të Preshevës ishte hapur një shkollë fillore moderne, ndërsa nga vendimi i emërimit si mësues të Behlul efendiut në vitin 1909, kuptojmë se edhe në fshatin Konçul ishte hapur një shkollë iptidāije.
Në vitin 1903, sipas këtyre dokumenteve, ishin dërguar tekste shkollore dhe broshura për t'ua shpërndarë nxënësve të shkollave iptidāije që sapo ishin ndërtuar. Po t'i bëhet një përllogaritje e thjeshtë, del se këto shkolla i kishin ndjekur një numër i konsiderueshëm i fëmijëve shqiptarë-myslimanë;
Arsyeja e dytë për se kemi marrë këtë temë, është fakti se në literaturën e konsultuar për shkollat dhe arsimin gjithandej në Kosovë, pra edhe në Preshevë, në kohën e Perandorisë Osmane, kemi vënë re se këto shkolla përmenden si me një dozë hezitimi, pa u kushtuar ndonjë rëndësi të veçantë, pa u bërë ndonjë analizë teksteve që mësoheshin në ato shkolla, pastaj numrit të nxënësve, numrit të mësimdhënësve dhe shkallës së përgatitjeve të tyre etj. Për më tepër, këto shkolla llogariten si të huaja, sa kohë që mësimet në to i kishin ndjekur ekskluzivisht fëmijët shqiptarë. Po ashtu, në literaturën në gjuhën shqipe për historikun e shkollave të asaj periudhe, ka një paqartësi, madje edhe ngatërrim të niveleve të këtyre shkollave. Shpeshherë ato ngatërrohen me njëra-tjetrën. Nuk bëhet ndonjë dallim midis sibjān mektevebe dhe mektebeve iptidāi je, midis mektebeve iptidajive dhe shkollave rushdije, përkatësisht, midis shkollave fillore klasike dhe atyre të moderuara dhe midis shkollave të mesme të ulëta (shkollave rushdije) dhe medreseve. Madje ndodh që të gjitha këto shkolla të futen në një grup, në shkolla ku gjoja qenkan mësuar vetëm lëndët fetare dhe asgjë më shumë. Mirëpo, me këtë rast më duhet të theksoj të them se në shkollat fillore të moderuara (mektebet iptidāije) dhe në shkollat e mesme të ulëta (rushdije) e në gjimnaze (idadije), krahas lëndëve fetare që ishin me numër shumë më të vogël, mësoheshin edhe lëndë botore, si: matematika, gjuha frënge, gjuhët orientale, agronomia, gjeometria, gjeografia, historia, higjienë dhe mbrojtje e shëndetit, vizatim etj. Kjo sigurisht përbën një çështje dhe është një temë më vete.

Ali "Rexhai" Ahmeti (1856-1952) nga Presheva, Drejtor i parë dhe pedagog i Shkollës Normale-Darul- mual-li minit në Prizren

Shkolla mjaft të perfeksionuara

Këto shkolla, - përveç medreseve që vazhdonin të ishin shkolla fetare islame private, - nuk ishin eksklu zivisht shkolla fetare, dhe arsimimit në ato shkolla i kushtohej një kujdes shumë serioz, kurse mësimin në to e mbanin mësimdhënës të aftë dhe, për sa u takon përmbajtjes dhe metodave, këto shkolla kanë qenë mjaft të perfeksionuara, kurse nga pikëpamja materiale dhe e kuadrit, kanë qenë shumë të siguruara.
Sido që të jetë, është më se e sigurt se, sidomos shkol lat rushdije dhe idādije, pra edhe rushdija e Preshevës, luajtën një rol me rëndësi në arsimimin e një mase të konsiderueshme të fëmijëve dhe të rinjve, për pajisjen e tyre me një formim të kënaqshëm kulturor e shpirtëror, me norma morale e qytetare.
Në këto shkolla, në kushtet e atëhershme të vendit tonë, u përgatit një plejadë e tërë intelektualësh të fush ave të ndryshme, të cilët, pas përfundimit të shkollimit të tyre, treguan përgatitje të mjaftueshme për të ndjekur studime të larta në çdo shkollë tjetër jashtë vendit tonë; disa do të vazhdonin shkollimin e tyre në idādijet dhe medresetë e vilajetit të Kosovës e në Stamboll dhe në shkollat dārul-muallimīn të Shkupit, Prishtinës dhe Prizrenit, po edhe në shkolla të tjera.

Faksimile e diplomës së Mehmet Ramadanit,ku shihet edhe vula/ myhyri i Ali ef. Ahmetit

Disa nga nxënësit e atyre shkollave do të shquheshin si kuadro dhe do të zinin vend në administratë duke nderuar institucionet ku do të kenë punuar.
Nga këto shkolla dolën kuadro të shquara, të cilat, krahas profesionit të tyre primar, luajtën rol të rëndë sishëm në aspektin e emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare. Shumë studentë të rushdijeve më vonë do t'i gjenim si studentë në idādije, e më pastaj si mësues dhe iniciatorë për hapjen e shkollave shqipe gjithandej Kosovës, madje edhe pas Luftës së Dytë Botërore.
Gjuhët e huaja të Perëndimit e të Lindjes, që mëso heshin në ato shkolla, shërbenin si mjete studimi, komunikimi e kontakti kulturor me vende të ndryshme dhe si mundësi për të vazhduar me lehtësi studimet e larta në ato gjuhë dhe si mundësi e njohjes me kulturat e popujve që flisnin ato gjuhë. Shkollat kishin krijuar një profil të moderuar të intelektualëve shqiptarë me orientim nga Evropa dhe idetë e saj.
Nga ato shkolla doli edhe intelektuali, pedagogu, my derrizi e prijësi fetar, preshevari, hafëz Ali ef. Ahmeti, i njohur me pseudonimin e tij poetik e shkencor "Rex haiu", i cili në kohën kur ishte pedagog dhe drejtonte Shkollën Normale të Prizrenit "Dārul-muallimīn", midis viteve 1901-1904, kishte studentë të tij, - sikurse shihet nga myhyri i tij i vënë në këtë diplomë, - gjyshin tim dhe myderrizin e shquar Mulla Mehmet ef. Ramad anin nga Kuki i Opojës.
1) Myderriz Hafëz Ali Ahmeti, u lind në Preshevë më 1856, në një familje që kishte nxjerrë ulema para dhe pas Ali efendiut. Mësimet e para i mori tek i ati i tij, myderriz hafëz Ahmeti, tek i cili mësoi përmendsh Ku ranin. Mësimet i vazhdoi në Shkup e më pastaj i plotë soi në Stamboll, ku edhe mori ixhazetin. Ishte drejtor i shkollës "Darul-mualimin" të Prizrenit. Më 1934 hapi medresenë në Preshevës së bashku me të birin, myder riz hafëz Nexhatiun. Ali ef. Ahmeti ishte ligjërues në Medresenë e Preshevës dhe imam, mualim, vaiz dhe hatib në "Xhaminë e Ibrahim Pashës" në qytetin e Pre shevës. Në medresenë e Preshevës mësimet i kishin nd jekur shumë nxënës nga viset e ndryshme shqiptare, si nga Presheva, Bujanoci, Gjilani, Kamenica, Kumanova etj. Lëndët e Kuranit, logjikës, astronomisë, osmanisht es, i jepte myderriz hafëz Ali ef. Ahmeti. Ishte njohës i mirë i 'irtifasë', prandaj edhe hartonte "Takvimin" për shumë vise shqiptare. Vdiq më 1952 në Preshevë.
2) Mehmet ef. Ramadani (1876-1965), u lind në fshatin Kuk të Opojës. Në vitin 1886 nisi mësimet në medresenë "Emin Pasha" të Prizrenit, te myderrizi Mehmet Emin efendiu, të cilat e përfundoi më 1 shtator 1322/1904. Krahas medresesë, do t'i ndiqte mësimet edhe në shkollën normale - Darul-mualimin të Prizren it, në drejtimin për mësues të iptidaisë, të cilën do ta mbaronte me sukses të shkëlqyeshëm më 1320/1904. Ka shërbyer imam në vende të ndryshme, madje edhe në rrethinën e Shkodrës, në fshatin Zaplluxhë të Opojës në fshatin e tij të lindjes - në Kuk. Përveçse imam, ai për më se dy dekada do të kryente edhe detyrën e mësimdhënësit në mektebin e fshatit Kuk. Ka lënë një bibliotekë të pasur. Një pjesë e bibliotekës së Mehmet ef. Ramadanit, në mënyrë të ligjshme dhe trashëguese, është bërë pronë jona; njëkohësisht ruhet edhe origjinali i këtij dokumenti.

Mr. Sadik Mehmeti
Dituria Islame 289

Artikulli i kaluar

Një vështrim mektebeve në Prishtinë

Nuk ka artikull pas ketij.