Në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane janë pasqyruar të gjitha etapat e modernizimit dhe ideologjia zyrtare e kohës. Në etapën e parë që përkon me periudhën e Tanzimatit (1839-1876), në tekstet dhe programet shkollore i kushtohet rëndësi identitetit osman. Kjo politikë ishte në përputhje me zhvillimet e ngjashme të ndërtimit të identiteteve perandorake në Evropë.
Në etapën e dytë, e cila përfshin periudhën e Abdylhamidit II (1876-1909), në tekstet dhe programet shkollore zë vend ideologjia panislamiste si element përbashkues i të gjithë popujve të perandorisë përballë rrymave nacionaliste (turke, arabe, shqiptare, kurde etj.), që krahas zhvillimit normal të tyre, nxiteshin edhe nga shtetet evropiane për diversion e presion.
Në etapën e tretë, e cila përfshin periudhën pas Revolucionit Xhonturk dhe shpalljes së Kushtetutës së dytë (1908), në tekstet dhe literaturën shkollore merr rëndësi gjithnjë e më të madhe politika e ndërtimit të identitetit kombëtar.(1) Një trajtim të ngjashëm lidhur me këtë trajektore, e ka bërë që në vitin 1904, edhe një nga themeluesit e nacionalizmit turk, Yusuf Akçura (Jusuf Akçura)*.(2) Në një seri të gjatë shkrimesh të botuara në gazetën “Turk” (“Turk”) që dilte në Kajro, ai shkruan se, në periudhën e Tanzimatit ishin bërë përpjekje për të krijuar popullin osman, në periudhën e Abdylhamidit II popullin islam, dhe pas kësaj periudhe kishte filluar krijimi dhe ndërtimi i një identiteti të ri kombëtar, atij turk.(3)
Në periudhën e Tanzimatit, përveç festave me karakter fetar, si ditë pushimi ishte edhe data e hipjes në fron të sulltanit, ndërsa në periudhën e Abdylhamidit II, u shtua si ditë pushimi ditëlindja e tij. Ndryshime thelbësore ndodhën sidomos pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908, kur në kalendar u shtua si festë kombëtare dita e shpalljes së Kushtetutës, ndërsa në tekstet shkollore u futën koncepte bashkëkohore të sistemit politik dhe shtetit kombëtar, si: atdheu, populli, shteti, kushtetuta, parlamenti, zgjedhjet, legjislacioni, sistemi gjyqësor etj..
Sipas disa studiuesve, teksti i parë për shkollat osmane u shkrua nga Sad?k R?fat Pa?a (Sadëk Rëfat Pasha) në vitin 1847. Ai ishte një libër i vogël me karakter edukativ me titull “Libri i moralit” (“Risale-i Ahlak”).(4) Ndërsa zyrtarisht, tekstet e para shkollore për historinë dhe gjuhën osmane filluan të shkruhen në vitin 1850.
Në Perandorinë Osmane, ashtu si në Evropë, institucionet arsimore shiheshin si mjet i disiplinimit social. Krijimi i Ministrisë së Arsimit në vitin 1857 lindi si rezultat i nevojës për të koordinuar veprimtarinë e shkollave shtetërore, për të rritur efektivitetin e tyre si dhe për të marrë nën kontroll shkollat e huaja.(5)
Në shkollat osmane gjatë Tanzimatit, bëhej përpjekje që brezi i ri të edukohej me dashurinë për “atdheun” (“vatanin”). Ky koncept i përket kësaj periudhe. Por ai do të bëhet shumë shpejt një nga temat më të parapëlqyera për “Osmanët e Rinj”.(6)
Një përhapje të gjerë në popull edhe te shtresa intelektuale, ai do të gjejë nga vepra teatrale e Namik Kemalit “Atdheu ose Silstre” (“Vatan yahut Silistre”), subjekti i së cilës, përshkruhet nga patriotizmi romantik.(7) Sipas shumë studiuesve të letërsisë osmane, kjo vepër është botuar në dy versione. Në versionin e pa censuruar të shtypur ilegalisht pjesa teatrale mbyllet me fjalët “Rroftë atdheu! Rrofshin osmanët!” (“Ya?as?n Vatan. Ya?as?n Osmal?lar”), ndërsa në botimin zyrtar ajo mbyllet me urime drejtuar sovranit “Rroftë sulltani! Rroftë sulltani!” (“Padi?ah?m Çok Ya?a! Padi?ah?m Çok Ya?a”). Si rezultat i ndikimit që kjo pjesë pati kur u vu në skenë, Namik Kemali u internua, ndërsa vepra e tij u ndalua, për shkak se tentonte të zëvendësonte dashurinë dhe bindjen ndaj sulltanit, me dashurinë për atdheun.
Tek osmanët e rinj, koncepti “atdhe” sinjifikohej me kërkesën për miratimin e Kushtetutës dhe hapjen e parlamentit, të cilat në thelb kufizonin pushtetin e sulltanit dhe e kthenin Perandorinë Osmane në Monarki Kushtetuese.
Në mënyrë të organizuar tekstet e para për shkollat osmane filluan të shtypeshin nga fundi i vitit 1870.
Duke nisur nga viti 1880, në sistemin arsimor osman, lëndët e besimit fetar morën rëndësi të madhe. Në programet dhe në tekste shkollore, tani e tutje, filloi të propagandohej politika panislamiste. Kjo për shkak se nga shkollat në të cilat lëndët shkencore-pozitiviste ishin futur që nga koha e Tanzimatit po dilnin çdo ditë e më shumë kundërshtar të regjimit. Abdylhamidi II u përpoq që sistemin arsimor osman ta përdorte në funksion të politikës së tij panislamiste, për të formuar nëpunës të lidhur me sulltanin dhe me islamin zyrtar. Ndërkohë që shtresa e dijetarëve (ulematë) u la jashtë këtij sistemi. Një dukuri e tillë nuk ishte specifike vetëm për Perandorinë Osmane, e njëjta gjë ishte duke ndodhur edhe në perandoritë fqinje dhe shtetet evropiane.(8)
Në tekstin për shkollat ruzhdije “Një histori e shkurtër e osmanëve” (“Muhtasar osmanl? tarihi”) që u botua në Stamboll në vitin 1891-1892 (1309), autori flet për përbërjen etnike të perandorisë. Sipas tij, shteti osman përbëhej nga 12 kombe myslimane dhe 8 jomyslimane, të cilët, që të gjithë ishin të bashkuar dhe jetonin në harmoni nën emrin e lavdishëm “osmanë”.(9)
Si institucione shtetërore perandorake socializuese, këto shkolla i edukonin individët me frymën e disiplinës, për t`i shërbyer sa më denjësisht politikës autoritariste dhe fetare. Në thelbin e tyre, të gjitha reformat në sistemin arsimor osman synonin edukimin e shtetasve me bindjen ndaj autoritetit qendror. Ato shiheshin si një mjet përçues dhe ruajtës i vlerave morale e fetare në përputhje me traditën.(10) Synimi i shkollave dhe i programit mësimor ishte të krijonte një grup social të lidhur me sulltanin dhe me shtetin osman.(11)
Nga një vështrim i përciptë i teksteve osmane, vihet re se çdo epokë ka lënë gjurmët e saj. Në kapakun e botimit të dytë të tekstit shkollor “Gjeografia osmane” (“Cografyayi Osmani”) theksohej rëndësia që Abdylhamidi II i jepte arsimit dhe se çdo “mrekulli industriale” që po ndodhte brenda perandorisë në këtë periudhë ishte rezultat i sistemit arsimor të ngritur prej tij.(12)
Në parathënien e tekstit “Ruajtja e Shëndetit” (“Hifz? Sihhat”), autori e quan Abdylhamidin II si sundimtarin më të lavdishëm dhe më të drejtë të kohës.(13)
Në tekstet shkollore përgjithësisht ushqehej fryma e tolerancës fetare. Kjo për shkak se në Perandorinë Osmane kishte edhe nënshtetas jomyslimanë, të cilët që nga koha e Mehmet Fatihut II njiheshin si komunitete më vete (milete). Fëmijëve myslimanë u ndalohej që të kritikonin fetë e tjera dhe në vend që t’u mësoheshin “gabimet” apo “mangësitë” e tyre, u mësoheshin urdhëresat, ndalesat dhe monoteizmi i pastër islam.(14)
Në kuadër të politikës panislamiste që ishte kthyer në doktrinë zyrtare të shtetit osman, në tekstet shkollore si sulltani më i lavdishëm nuk cilësohej më Sulejman Kanuniu (1520-1566), por Javuz Selimi (1512-1520), sepse ky i fundit kishte transferuar qendrën e kalifatit nga Bagdadi në Stamboll dhe kishte pastruar Anadollin nga shiizmi duke e sunizuar.(15)
Besnikëria dhe bindja ndaj sulltanit në tekstet shkollore konsiderohej jo vetëm si detyrë patriotike, por edhe si obligim fetar për çdo shtetas. Qëllimi kryesor i sistemit arsimor mbi të gjitha ishte edukimi dhe përgatitja e kuadrove besnikë ndaj sulltanit e kalifatit.(16) Krahasuar me periudhën e Tanzimatit ku vihej re një lloj liberalizmi, në epokën e Abdylhamidit II, në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane iu kushtua rëndësi e madhe përhapjes së sunizmit e sidomos shkollës hanefite*. Në disa tekste shkollore, tani bindja dhe besnikëria ndaj sulltanit konsiderohej si obligim fetar pothuajse kategorik (“vacib”),(17) e në disa të tjera si kategorik (“farz”).(18)
Pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908, partia “Bashkim dhe Përparim” u përball me një nevojë më të madhe se sa regjimi i vjetër që t`i shpjegonte popullit të mirat që i sillte Kushtetuta dhe sistemi parlamentar. Prandaj, krahasuar me periudhën e mëparshme, tekstet shkollore osmane iu nënshtruan një kontrolli më të rreptë. Ato fillimisht u spastruan nga të gjitha simbolet e ideologjisë panislamiste të epokës së Abdylhamidit II; fjalët lavdëruese që shkruheshin për sulltanin u hoqën; ndërsa nga njëra anë ngrihej në qiell regjimi kushtetues, nga ana tjetër, kritikohej ashpër Abdylhamidi II, i cili kishte shfuqizuar Kushtetutën dhe kishte shpërndarë parlamentin.
Një dukuri tjetër që vihet re në tekstet shkollore të kësaj periudhe është edhe fakti se, ngjyrimi fetar tani zuri të zbehej dhe të zinte një vend gjithnjë e më të vogël se më parë.
Në ndonjë tekst, indirekt ose duke përdorur një gjuhë të kujdesshme kishte filluar të mbahej qëndrim kritik ndaj sulltanatit dhe të propagandohej se republika ishte formë më e përparuar se monarkia. Megjithatë, duke pasur parasysh rrethanat politike, kur pjesa dërrmuese e popullsisë ishte e lidhur prej shekujsh me dinastinë osmane e sulltanin, bëhej kujdes që kjo të mos ngjallte reagimin e masës myslimane. Po në të njëjtin tekst ku vlerësohej forma republikane e regjimit ishte vendosur edhe një tregim në të cilin djali pyeste babanë nëse kjo formë do të zbatohej edhe në Perandorinë Osmane. Përgjigjja ishte tej mase interesante, sipas “babait”, ky regjim politik ishte i pamundur të zbatohej në Perandorinë Osmane. Në radhë të parë për shkak se kjo perandori përbëhej nga kombe të ndryshme, të cilët do të kërkonin që presidenti i republikës të ishte nga kombi i tyre dhe në radhë të dytë për shkak se ky shtet ishte themeluar nga dinastia osmane, e cila kishte sakrifikuar shumë dhe i kishte shërbyer prej shekujsh këtij populli. Prandaj, autori i tekstit konkludonte se shteti osman nuk mund të bëhej republikë.(19)
Në përputhje me zhvillimet politike që ndodhën pas Revolucionit Xhonturk, në tekste, tani theksohej kontributi i ushtrisë në realizimin e revolucionit dhe hyjnizohej roli i Kushtetutës, duke e barazuar atë me lirinë. Koncepte të tilla si: atdheu, kombi, shteti, kushtetuta, parlamenti, zgjedhjet, ligji, gjykatat etj., ishin të pranishme kudo.(20)
Në tekstet shkollore filloi të propagandohej një ideologji e re, e cila nga studiuesit është emërtuar si një “sintezë turko-islame”. Nxënësit nuk ishin më të detyruar të brohorisnin “Rroftë sulltani!”, por recitonin vjersha fetare e patriotike për atdheun dhe kombin osman. Abdylhamidi II konsiderohej si despot dhe periudha e tij si diktaturë kur populli vuante nga shtypja e mungesa e lirisë. Tani apologjizohej kontributi i
ushtrisë dhe i partisë “Bashkim dhe Përparim”, e cila kishte rrëzuar sulltanin, kishte shpallur Kushtetutën dhe i kishte rikthyer popullit lirinë.
Nga pikëpamja e kulturës politike, krahasuar me tekstet shkollore të periudhës së Abdylhamidit II, mbas vitit 1908 vihen re ndryshime thelbësore. Nëse më parë bindja dhe besnikëria ndaj sulltanit konsiderohej si obligim fetar, tani bëhej thirrje për besnikëri ndaj atdheut, kushtetutës dhe ligjeve. Shkolla nuk konsiderohej më vetëm si institucion shtetëror, por edhe si mjet socializues-partiak, me anën e së cilës, xhonturqit propagandonin pikëpamjet e tyre politike. Madje, për të arritur objektivat e saj, partia “Bashkim dhe Përparim” në disa zona të caktuara hapi shkolla private me programe specifike.


__________________________
1. Mehmet O. Alkan, “Osmanl? Imparatolugu`nda Modernlesme ve Egitim”, TALID, 6 (12), 2008, s.13-14.
2. Yusuf Akçura (1876-1835) një nga themeluesit dhe teoricienët më të njohur të nacionalizmit turk. Autor i disa librave dhe artikujve mbi këtë tematikë. Hamit Z. Ko?ay, “Yusuf Akçura”, Belleten , Ankara, 1977, Say?: 162, s. 390;
3. Këto teza dhe shkrime ai i përmblodhi në librin e tij të njohur Uç tarz? siayaset, Istanbul, 1912. Sayim Turkman, “Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp”, Atatürk Üniversitesi, Atatürk ?lkeleri ve Ink?lap Tarihi Enstitüsü, Atatürk Dergisi, vol.3, Ankara, 2003, s. 135-146.
4. Yasar Semiz, “Sadik R?fat Pasa (1807-1857) Hayat? ve Gorusleri”, Turkiyat Ara?t?rmalar? Dergisi, say. 1, Konya 1994, s. 135-144; Selçuk Aksin Somel, Osmanl?`da e?itimin modernle?mesi (1839-1908): Islamlasma otokrasi ve disiplin, Istanbul: Iletisim yay?nlar?, 2010, s. 238.
5. Po aty, s. 27.
6. Osmanët e Rinj (“Yeni Osmanl?lar”) janë pararendësit e turqve të rinj ose xhonturqve. Kjo shoqëri gjysmë ilegale u themelua në vitin 1865 nga një grup intelektualësh osmanë, të cilët, nën shembullin e Revolucionit Francez dhe zhvillimeve politike e kulturore në vendet evropiane mendonin se, Perandoria Osmane mund të shpëtonte vetëm duke u demokratizuar. Sungu Ihsan, “Tanzimat ve Yeni Osmanlilar”, Tanzimat I, Istanbul 1940, s. 772; Enver Koray, “Yeni Osmanlilar”, Belleten, Say.186, Ankara, 1983, s. 563-582.
7. Namik Kemal (1840-1888) mendimtar dhe shkrimtar osman me origjinë shqiptare i gjysmës së dytë të shek. XIX. Gul Aky?lmaz, “Birinci Jon Turk Hareketinin (Yeni Osmanlilar Cemiyeti) Ideolojisine Bir Ornek: Nam?k Kemal Ve Fikirleri”, Selçuk Universitesi Sosyal Bilimler Meslek Yuksek Okulu Dergisi, Say.2, 1999, s. 243-244.
8. Duke nisur që nga viti 1884 Car Aleksandri i III e kishte shtuar numrin e orëve fetare në shkollat ruse. Robert Gilda, Barricades and Borders Europe 1800-1914, Oxford: Oxford University Press, 1987, p. 352.
9. Selçuk Aksin Somel, Osmanli`da e?itimin modernle?mesi (1839-1908): Islamlasma otokrasi ve disiplin, s. 250.
10. Po aty, s. 25.
11. Fatma Muge Gocek, Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change, New York: Oxford University Press, 1996, p. 120-125.
12. Ahmet Celal, Cografya-yi Osmani, Istanbul: Mekteb-i Harbiye Mat.,1316 (1900).
13. Besim Ömer, H?fz-i S?hhat, Istanbul: Karabet Mat.,1318 (1902), s. 1.
14. Ali Tevfik, Yeni Cografya, Istanbul, 1305, s. 18.
15. François Georgeon, Sultan Abdulhamid, Istanbul: Homer Kitabevi, 2006, s. 228.
16. Namik Sinan Turan, “Osmanl? Toplumunda Modernle?me ve Egitimin Ideolojik Donu?umüne Dair Gozlemler”, Folklor Edebiyat, Ankara 2008, c.14, Say.55, s. 123.
17. Ahmed Ziyaeddin, Vesitu’n-Necat, Dersaadet: ?irket-i Murettibiye Mat, 1317, s.5-6.
18. Ahmed Cevdet, Eser-i Ahd-i Hamdi, Istanbul: Matbaa-i Amire, 1309, s.26-29.
19. Ali Seyyidi, Musahebat-? Ahlakiye, Istanbul: ?irket-i Murettibiye Mat, 1332, s. 24.
20. Mustafa Gunduz, “II. Abdulhamid Dönemi Egitimi ve Ideolojisi Uzerine Tartismalar”, TALID, 6 (12), 2008, s. 266.



Hasan Bello
Dituria Islame 388