Rruga historike e njerëzimit nuk ka ndjekur gjithmonë një vijë të drejtë, ndonëse ka pasur ulje-ngritje, zhvillim, prapambetje, ajo ka vazhduar të ekzistojë në një mënyrë gradualisht në zhvillim dhe të kuptueshme, ndoshta për faktin se kujtesa njerëzore regjistron edhe përvojat e jetuara dhe mësimet e nxjerra. Mund të thuhet se përcaktuesi kryesor në akumulimin e njohurive dhe përvojës në rrjedhën historike është njohuria e besueshme, shkenca, liria dhe krijimtaria. Në këtë kontekst, çdo kontribut i dhënë nga qeniet njerëzore për atë që ata e gjejnë gati në natyrë është kulturë në kuptimin më të përgjithshëm. Edhe pse ka nga ata që e përdorin kulturën dhe qytetërimin në të njëjtin kuptim, “civilisation” në fjalorët anglisht dhe frëngjisht, “medeniyet” ose “uygarlık” në turqisht, është një koncept kaq i rëndësishëm që ka gjetur vend në mendjen e njeriut, e që nuk mund të braktiset ose të shpërfillet, për të kuptuar dhe shpjeguar disa nga situatat e kaluara dhe të tashme të njerëzimit. “Qytetërimi” është një koncept që mund të përfshijë atë që njerëzit kanë bërë gjatë historisë, mentalitetin pas krijimit njerëzor, vlerat që i bëjnë njerëzit njerëzor, artin, teknologjinë dhe rritjen e “fuqisë” shoqëruese. Koncepti i “civilizimit” ose “qytetërimit” duket se është i ngulitur në kulturë dhe memorie, dhe me sa dimë, është arritur një lloj konsensusi për domosdoshmërinë dhe funksionin e tij në kuptimin e së kaluarës, megjithëse jo në përkufizimin e saj. Kur ky koncept të dalë nga fjalorët, nuk do të jetë e mundur të kuptohen apo shpjegohen shumë gjëra për qeniet njerëzore. 
Në përpjekje për të kuptuar koncepte si “kultura” dhe “civilizimi”, vlen të theksohet se ato ndërtohen dhe kuptohen si një strukturë dinamike, e dyanshme drejt së shkuarës dhe së ardhmes, ashtu si rrënjët dhe degët e një peme. Në fakt, “të kuptuarit” në çdo fushë është një aktivitet retrospektiv. Fillojmë të kuptojmë gjithçka pasi largohemi nga ekrani i “momentit”. Kemi mundësinë të projektojmë të ardhmen aq sa mund të kuptojmë se çfarë ka mbetur nga “e kaluara”. E ardhmja ndërtohet me akumulimin që mund të gjejë mundësinë për të rrjedhur nga e kaluara. Në këtë aspekt, çdo kuptim i qytetërimit nuk është gjë tjetër veçse një mënyrë për të lexuar atë që njerëzimi ka bërë në të kaluarën nga këndvështrimi i qytetërimit. Përpjekja për të kuptuar sfondin e formacioneve që lanë gjurmë të thella në historinë e njerëzimit, duke filluar nga vendi ku ndodhemi, me konceptet që kemi prodhuar, dhe diturinë, dokumentet dhe gjetjet që na arrijnë nga e kaluara. Të identifikosh parimet rrënjësore pas kulturës dhe vlerave të saj, do të thotë të rindërtosh atë qytetërim, mentalitetin që e mishëron atë. Në këtë aspekt, diskurset për qytetërimin duhet të bazohen gjithmonë në të kaluarën. Puna e bërë kryesisht konsiston në përpjekjen për të kuptuar të kaluarën nga e tashmja, nga ku jemi, me njohuritë që kemi. Gjëja interesante është se përpjekja për të kuptuar qytetërimin duhet të kryhet kryesisht përmes diskurseve të ndërtuara që përbëjnë akumulimin në fusha si shkenca, historia, letërsia dhe arti. Gjetjet aktuale tregojnë se shumë qytetërime janë ndërtuar gjatë historisë njerëzore. 
Asnjë qytetërim në të kaluarën, përfshirë qytetërimin Perëndimor, nga i cili dominohemi sot, nuk ishte një qytetërim i krijuar nga dikush. E vërteta është se qytetërimi nuk është projektuar; kur krijimtaria njerëzore merr një dimension universal dhe fillon të lërë gjurmë të thella të përhershme në rrjedhën natyrore të njerëzimit, ekzistenca e qytetërimit fillon të ndihet. Të bësh të ndjerë ekzistencën e qytetërimit do të thotë që mentaliteti i përfaqësuar nga ai qytetërim është “subjekti”. Gjurmët e dukshme të atij mentaliteti mund të shihen në rrjedhën e njerëzimit. Qytetërimet vdesin kur ndjekësit e tyre humbasin cilësinë e të qenit “subjekt”. Megjithatë, asnjë nga arritjet e qenieve njerëzore që arrijnë nivelin e “qytetërimit”, asnjë prej arritjeve të tyre që i kontribuojnë njerëzimit, nuk do të zhduket plotësisht. Të gjitha llojet e zhvillimit janë ndërtuar mbi themele që janë produkt i mundit të atyre të mëparshme. Çdo qytetërim i ri duhet të përfitojë nga akumulimi i atyre të mëparshëm. Në këtë kontekst, nuk do të ishte ekzagjerim të thuhet se rrënjët e qytetërimit perëndimor shtrihen në njohuritë dhe përvojën e myslimanëve, veçanërisht në fushën e shkencës. Si dëshmi e asaj që thamë, mendojmë se mjafton të kujtojmë njohuritë dhe përvojën që rrjedhin në Evropë përmes Andaluzisë. Megjithatë, qytetërimi perëndimor ka arritur të fshehë shumë burimet ndikuese në ngritjen e tij. Megjithatë, nuk duhet harruar se edhe pse është e mundur që të vërtetat të fshihen/injorohen për një kohë të gjatë, ato nuk mund të shkatërrohen plotësisht, ndaj dalin spontanisht kur të vijë koha. 
Jeta e qytetërimit përcaktohet nga liria që u jep aftësive krijuese, nga niveli i vlerësimit të krijimtarisë në shoqëri, nga niveli i prodhimit total, nga brendësia e drejtësisë dhe nga funksionueshmëria e ligjit. Megjithatë, në kontekstin e qytetërimit, njerëzimi ka arritur një prag kritik që nuk e ka përjetuar kurrë më parë: Qytetërimi perëndimor ka qenë vendimtar në të gjithë botën në një shkallë që asnjë qytetërim i mëparshëm nuk ka mundur ta arrijë; sidomos duke përdorur epërsinë e saj në shkencë dhe teknologji dhe fuqinë e madhe që ka fituar, ai po shkatërron çdo gjë “tjetër” dhe e bën të pamundur edhe imagjinimin e një “qytetërimi alternativ”. Nuk duam të flasim për fundin e historisë apo të njerëzimit; por edhe ne mendojmë se nuk duhet të lëmë të shpohet anija ku jetojmë. Sinqerisht, shkatërrimi i qytetërimit perëndimor ka filluar ta bëjë botën larg të qenit një vend i jetueshëm, ta bëjë “njerëzorin” të harrojë se është “njerëzor” dhe të shpërbëjë vlerat që e bëjnë “njerëzor” njerëzimin. Për këtë arsye, ne besojmë se projektimi i një “qytetërimi të ri” është i një rëndësie jetike. 
Disa vëzhgime dhe paralajmërime të disa mendimtarëve që meditojnë mbi qytetërimet dhe mendojnë për të ardhmen e njerëzimit sugjerojnë se duhet të veprohet pa vonesë për çështjen e “një qytetërimi të ri”. Analizat e mëposhtme të Toynbee janë të jashtëzakonshme: 
“Zhvillimi që ne e quajmë qytetërim është përparim në teknologji, shkencë dhe përdorim jo personal të pushtetit; nuk është përmirësim në ndershmëri, pra në moral. Çdo zhvillim teknologjik sjell me vete një rritje të fuqisë dhe fuqia mund të përdoret për të mirë ose për keq. Aspekti më i frikshëm i shoqërisë së sotme është se, ndërkohë që fuqia e ofruar nga teknologjia është rritur kohët e fundit me një ritëm dhe shpejtësi të paprecedentë, niveli mesatar i moralit - ose imoraliteti - i atyre që përdorin këtë pushtet, është rritur kaq shumë, ose ka mbetur i qëndrueshme ose ka rënë më poshtë.” (Toynbee, 1992, 352) 
Një nga konceptet më të njohura të qytetërimit perëndimor ka qenë “përparimi”. A është e mundur të kundërshtosh “progresin”? Fakti që njeriu është një qenie “në gjendje të qenët” jo vetëm që u lë vend koncepteve si “zhvillim”, “përparim”, “rritje” në rrjedhën e jetës, por u jep atyre një përmbajtje të veçantë dhe misterioze. Megjithatë, çështja ka një dimension që Solzhenitsyn tërheq vëmendjen: 
“Një detaj që ne e kemi anashkaluar dhe e kemi kuptuar vetëm kohët e fundit është se ‘progresi’ i pakufizuar nuk mund të ndodhë me burime të kufizuara në planetin tonë. Natyra ka nevojë për mbështetje dhe jo për pushtim. Ne, nga ana tjetër, nuk bëjmë gjë tjetër veçse gllabërojmë me sukses mjedisin që na është caktuar...” 
“Transporti bashkëkohor e ka hapur botën për ata që jetojnë në Perëndim. Edhe nëse prezenca e tyre nuk është plotësisht kudo, ai është pothuajse në prag të kërcimit nga kufijtë e vetes së tij; duke qenë kudo në planet në të njëjtën kohë përmes syve të televizorit. Por duket se vrulli i këtij ‘përparimi’ teknocentrik, oqeanet e informacionit të panevojshëm dhe të soditjes së lirë nuk e zmadhojnë aspak shpirtin njerëzor, por përkundrazi e bëjnë atë më të cekët; jeta jonë shpirtërore po tkurret dhe zvogëlohet. Veç kësaj, kultura jonë po varfërohet dhe bëhet më e shurdhër; edhe pse ne përpiqemi ta mbysim këtë rënie me risi të zbrazëta, rezultati mbetet i njëjtë. Ndërsa komoditeti i qenieve të gjalla vazhdon të përmirësohet për një person mesatar, zhvillimi shpirtëror ka mbetur i pandryshuar. Ngopja e tepruar sjell edhe një trishtim në zemra, kuptohet që e gjithë kjo kënaqësi nuk sjell asnjë kënaqësi, në fakt duket sikur do të na mbysë së shpejti. 
“Jo, nuk është e mundur të vendosim të gjitha shpresat në shkencë, teknologji, rritje ekonomike. Triumfi i qytetërimit teknologjik ka mbjellë edhe një farë pasigurie shpirtërore brenda nesh. Dhuratat e tij na pasurojnë dhe na robërojnë. Gjithçka ka të bëjë me interesat - ne nuk mund t’i neglizhojmë interesat tona - gjithçka është për hir të qenieve materiale; por një zë brenda nesh na pëshpërit se kemi humbur diçka të pastër, sublime, të brishtë. Ne e kemi humbur qëllimin. Le ta pranojmë; le ta pranojmë, qoftë edhe me një pëshpëritje që vetëm ne vetë mund ta dëgjojmë: Për çfarë po jetojmë kur e jetojmë jetën me një ritëm kaq të furishëm?” (A. Solzhenitsyn, 1999, 20-21)
Në të vërtetë, të gjithë ne duhet t’i bëjmë vetes pyetje të tilla. Ne duhet të pyesim veten pse nuk mendojmë se miliona njerëz që vdiqën për asgjë në shekullin XX u vranë, pse nuk mendojmë se çdo pikë gjaku i pafajshëm mund të kthehet në një liqen dhe të mbyt të gjithë njerëzimin, pse njerëzimi e merr vdekjen kaq të mirëqenë! 
Qytetërimi perëndimor e ka tërhequr gjithë njerëzimin në një krizë serioze identiteti dhe në një krizë të thellë kuptimi. Dhuna dhe terrori i japin goditjen më të madhe dinjitetit njerëzor në duart e njerëzve të objektivizuar. A mund të injorohet se dhuna që shkatërron veçanërisht vendet ku jetojnë myslimanët sot ka një dimension global? Nuk është e mundur të kapërcehen problemet e identitetit pa zhvilluar një ndjenjë të lartë kuptimi dhe dhuna dhe terrorizmi nuk mund të tejkalohen pa krijuar një kulturë besimi të lartë. Është e qartë se duhet një sistem i ri kuptimor për njerëzimin që ka rënë në “boshllëkun ekzistencial”. A mund të argumentohet se nevoja për një kuptim të ri të shkencës, një teknologji më humane, është jetike? Për të kapërcyer frikën ekzistenciale gjithnjë në rritje të njerëzimit, njeriu së pari duhet të jetë i vetëdijshëm për ekzistencën e tij. Prandaj themi se njerëzimit i duhet një qytetërim i ri, një sistem i ri vlerash. Kërkimi për një vetëdije të re për qeniet njerëzore, të përshtatshme për natyrën e tyre, duhet të zhvillohet, të zgjerohet dhe të vihet në veprim pa humbur më kohë. Përndryshe, dinjiteti njerëzor dhe “vetëdija për të qenë njeri” do të shkatërrohen në mënyrë të pakthyeshme. Kjo është fatkeqësia më e madhe që mund t’i ndodhë njerëzimit. 
Nga ana tjetër, në mënyrë që myslimanët të bëjnë një jetë të lirë dhe të nderuar në të ardhmen, ata duhet të mos mbesin peng të së kaluarës, por të kthehen nga e ardhmja, të kenë fuqinë e dijes duke i shndërruar energjitë e tyre në vepra të mira dhe të prodhojnë vlerë në një shkallë universale. Të ekzistosh në kuptimin real do të thotë të marrësh pjesë në procesin e “bërjes”, që siguron vazhdimësinë e krijimit hyjnor, me krijimtarinë njerëzore. Në kulmin e krijimtarisë njerëzore janë shkenca, arti dhe sporti. Ata që nuk mund të kontribuojnë pozitivisht në procesin e “bërjes” universale përpiqen të provojnë ekzistencën e tyre duke djegur, shkatërruar, prishur dhe vrarë. Kur mendojmë në këtë drejtim, nuk do të jetë çudi të thuhet se myslimanët fjalë për fjalë po enden rreth kufirit të ekzistencës dhe të mosekzistencës. Ajo që ndodhi në dy shekujt e fundit, shtypja e qytetërimit perëndimor ndaj asaj që konsiderohet “tjetër”, fizikisht dhe psikologjikisht ka çuar në shtypjen dhe objektivizimin e atyre që, në një farë kuptimi, nuk konsiderohen elementi thelbësor i atij qytetërimi. Mund të thuhet se arsyeja kryesore pse kultura myslimane prodhon dhunë në gjendjen e saj aktuale dhe pse myslimanët janë kaq të etur për të vdekur dhe vrarë është të reduktohen në pozicionin e të qenët “objekt” dhe të mos jenë në gjendje të përdorin arsyen dhe aftësitë krijuese në mënyrë efektive. Pjesa më e keqe e ndjenjës së shtypjes është se ajo heq ndërgjegjen e të qenit “njerëzor” nga njerëzit. Ashtu si skllevërit, jetimët dhe të huajt e rifituan “vetëdijen e të qenit njerëzor” me ajetet e para të shpallura në fillim të Islamit, edhe myslimanët kanë nevojë për një proces të ri ndërgjegjësimi. Meqenëse “trauma e qytetërimit të mundur” është vendimtare në negativitetet e përjetuara, zgjidhja mund të jetë e mundur me një lëvizje të re qytetëruese. Me fjalë të tjera, ndonëse në shikim të parë mund të duket sikur lumi po rrjedh mbrapsht, myslimanët nuk kanë shumë zgjedhje tjetër veçse të përfytyrojnë një qytetërim të ri për të jetuar të lirë dhe me nder. 
Në mënyrë që myslimanët të përdorin energjitë e tyre në mënyrë efektive, ata kanë nevojë për një qëllim që mbledh, bashkon, integron, që është konkret por i vazhdueshëm, që do ta drejtojë gjithmonë pikëpamjen e shoqërisë në nivele më të larta dhe që ka një nivel të lartë kuptimor. Në një kohë kur i gjithë njerëzimi prodhon nga “hendeku i kuptimit ekzistencial” dhe bie në një krizë të thellë, “qëllimi i lartë” që mund t’i përgjigjet nevojës për kuptim në një shkallë universale dhe të rifreskojë vetëdijen e të qenit njerëzor, mund të jetë vetëm pretendimi për një qytetërim të ri. Fatkeqësisht, dimensioni i Islamit që i jep kuptim jetës njerëzore duket se është harruar. Rikuptimi i Islamit nën dritën e parimeve themeluese të Kuranit, madje edhe rindërtimi i tij brenda mundësive, natyrisht do të sjellë me vete një lëvizje të re qytetëruese. Kjo duhet kuptuar si një domosdoshmëri dhe jo një nevojë. Në këtë kontekst mendojmë se mendimet e Maturidiut për dijen, lirinë dhe fenë do të jenë një pikënisje e përshtatshme për diskutimet e një qytetërimi të ri. 

Prof. dr. Hasan Onat
Përktheu nga gjuha turke: Haki Sahitaj
Dituria islame 391