Allahu i Madhëruar në librin e Tij, Kuranin famëlartë, urdhëron: “O ju që besuat, mos e hani mallin e njëritjetrit në mënyrë të palejuar, përpos tregtisë në të cilën keni pajtueshmëri në mes jush... ” (En-Nisaë, 29); “... All-llahu ka lejuar shitblerjen, ndërsa ka ndaluar kamatën...”(El-Bekare, 275); “O ju që besuat, kur bëhet thirrja për namaz, ditën e xhumasë, ecni shpejt për aty ku përmendet All-llahu (dëgjojeni hutben, falni namazin), e lini shitblerjen, kjo është shumë më e dobishme për ju, nëse jeni që e dini. E, kur të kryhet namazi, atëherë shpërndahuni në tokë dhe kërkoni begatitë e All-llahut, por edhe përmendni shpeshherë Allllahun, ashtu që të gjeni shpëtim” (El-Xhumua, 9-10). Kurse disa nga hadithet e Muhamedit a.s. për ata robë të Allahut xh.sh., që bëjnë tregti, janë kështu: “Tregtari i drejtë dhe i ndershëm, do të jetë nën Hijen e Arshit Ditën e Kiametit”. “Nëse dikush tubon pasurinë dhe e shet në ditën kur populli ka nevojë, ka shpërblimin sikurse atë mall t’ua ketë shpërndarë falas skamnorëve dhe nevojtarëve.; “O tregtarë! Pa dyshim se fjalët e kota dhe betimi në vende të rrejshme përzihen shumë në tregti. Për këtë shkak, largojeni këtë duke dhënë sadaka/lëmoshë. “Tregtari i sinqertë, i besueshëm në premtim dhe punë, do të jetë me pejgamberët, të devotshmit dhe shehidët”.
Shumica prej ortakëve i bëjnë të padrejtë njëri-tjetrit
Në lidhje me punën e përbashkët në tregti (ortakëri) Pejgamberi a. s. ka thënë shumë hadithe. Për këtë shkak, Kurani e sheh të mjaftueshme që këtë ta nënvizojë me një rregull të përbashkët etik: “Është e vërtetë se shumica prej ortakëve i bëjnë të padrejtë njëri-tjetrit, me përjashtim të atyre që kanë besuar dhe punuar vepra të mira, por të tillë janë pak!”(Sad, 24). Në një vend tjetër, në lidhje me mallin e mbetur për trashëgimi, thuhet: “... e në qoftë se janë më shumë (se një vëlla ose se një motër), ata janë pjesëmarrës të barabartë në të tretën (e tërë pasurisë), pas testamentit të porositur ose borxhit... ” (En-Nisaë, 12). Në një hadith kudsij, të cilin e transmeton Ebu Hurejre, urdhërohet: “Përderisa dy ortakë nuk e mashtrojnë njëritjetrin, i treti nga ata jam unë. Nëse ata mashtrojnë njëri-tjetrin, unë largohem prej tyre”. Në një hadith tjetër, përsëri urdhërohet: “Dora e Allahut qëndron mbi ortakët përderisa ata të mos e mashtrojnë njëri-tjetrin”; “Bashkimi dhe ndarja e fitimit bëhet sipas kushteve që ortakët kanë parashtruar. Kurse humbja i përket pasurisë së tyre”.
Pejgamberi a.s. për sa i përket tregtisë dhe ekonomisë, ka shumë thënie, vepra, pëlqime etj. Kështu, kur ishte pyetur ai se cila është pasuria më e mirë e fituar, kishte thënë: “Pasuria më e mirë është ajo që personi e fiton me duart e veta, dhe tregtia e drejtë/mebrur”. Kjo e sqaron edhe tregtinë në të cilën nuk përzihen betimi i rrejshëm dhe mashtrimi. Edhe Pejgamberi a.s. bënte vetë tregti, hynte në borxh, jepte para (huazonte) dhe ishte ortak me të tjerët. Në kohën kur njerëzit po bënin tregti të mëdha, ai ishte bërë Pejgamber, dhe ata nuk i kishte ndaluar nga një gjë e tillë, po përkundrazi, ka thënë se 9/10 e rrëskut qëndrojnë në tregti. Mirëpo kamata, e cila është e ndaluar në tregti dhe e cila hap rrugët e fitimeve jo të lejuara, pastaj bursa e zezë, gënjeshtra, hilja, gabni garar etj., - që të gjitha këto janë të ndaluara. Ai ka cekur se ai që ka të drejtë për të marrë hakun e vet, mund ta kërkojë lirisht dhe ta marrë, e në anën tjetër. ka thënë se është i nënçmuar ai që mundohet të bëjë padrejtësi. Për një tregti më të shendoshë dhe më të mirë, kërkohet që kryeshefi dhe tregtari të kenë njohuri të mjaftueshme lidhur me administrimin e tyre, ose të kenë një këshilltar me të cilin gjithmonë do të mund të këshilloheshin. Sepse këtë e vërejmë në kohën e Omerit r.a., kur ai ishte bërë udhëheqës/halife i myslimanëve. Dokumenti apo fjalimi i parë i tij në lidhje me këtë, ishte kështu: “Sipas Islamit, personi që nuk i di rregullat dhe normat lidhur me tregtinë e vet, le të mos bëjë tregti në tregun dhe çarshinë tonë. Sepse ai,nga padija, ka mundësi të hyjë në kamatë/faiz”.
A ka një kufi të caktuar lidhur me sasinë e fitimit?
Në ajetet kuranore dhe hadithet e Pejgamberit a. s., është folur në përgjithësi rreth tregtisë e fitimit, dhe, sipas parimeve të caktuara të jetës ekonomike, është kërkuar nga ato që të zhvillohet brenda rregullave të natyrshmërisë së vet personit. Fitimi që arrihet brenda rregullave të tregut dhe zhvillimi i tregtisë sipas sistemit islam, është i lejuar. Mirëpo, për ata tregtarë që mundohen të manipulojnë kohën, në mënyrë që të përfitojnë një sasi jashtë normales, janë vendosur ligje dhe kufij të nevojshëm. Këto ligje janë marrë me qëllim të mbrojtjes së pasurisë dhe largimit nga shkelja e nevojave themelore të njeriut. Ndalimi i kamatës, bursës së zezë, gënjeshtrës dhe mashtrimit, ka për qëllim mbylljen e rrugëve të fitimit pa mund në mes njëri-tjetrit, por edhe të ankimit tek vendet adekuate për ndalimin e kësaj. Bazuar në këtë, vërejmë se Islami nuk ka vendosur ndonjë sasi të përqindjeve për fitim tek mallrat e ndryshme. Në përgjithësi janë pranuar si bazë çmimet e mallrave, siç shiten në kohë të ndryshme, duke pasur parasysh edhe konkurrencën e zhvilluar aty. Një pyetjeje që i ishte bërë Pejgamberit a. s. që ai të caktonte çmimet e mallrave të tregut, ishte përgjigjur kështu: “Pa dyshim se Allahu është ai i Cili cakton rrëskun, cakton çmimin dhe ofron rrugëdalje apo i ngushton mundësitë. Unë, për shkak të ndonjë padrejtësie ndaj jush, si për pasuri ashtu edhe për lirinë tuaj, nuk kam dëshirë të takohem me Allahun dhe ju të kërkoni hakun prej meje”. Mirëpo këtu duhet të cekim se, nëse në aktin e shitblerjes nuk caktohet një përqindje e fitimit, kjo nuk do të thotë se shitësi merr çmimin dhe vlerën që dëshiron. Gënjeshtra në shitje, fshehja e dobësisë së mallit, lavdërimi i tij kur ai nuk i posedon ato cilësi, cekja e vlerës së lartë, mënyra e mashtrimit të blerësit - duke i thënë se nuk gjendet diku tjetër ky prodhim dhe me këtë rast rritja e çmimit, - të gjitha këto hyjnë në normën e fitimit të palejuar. Në këtë rast shitësi nuk e ka të lejuar tepricën e fitimit.
Ç’është fitimi i tepruar dhe sa për qind duhet të jetë ai?
Në Islam, kjo shpjegohet edhe përmes termit “gabn”. Ndahet në gabnu’l-fâhish dhe gabnu’l-jesir, që domethënë mashtrim i paktë ose i tepërt. Mashtrimi i paktë nuk e dëmton aktin e shitjes, sepse eliminimi i këtij, është paksa i vështirë. Ose as njerëzit nuk bëjnë shumë polemika dhe dallime për çmimet e vogla. Mirëpo, nëse çmimi rritet jashtë masës së çmimit normal të tregut, atëherë myshteriu e kupton se është mashtruar dhe atë tepricë që i është marrë, nuk ia bën hallall shitësit. Nga kjo del në pah çmimi i tepërt përmes mashtrimit ose gabnu’l-fâhish. Kjo është caktuar përmes ixhtihadit (mendimit dhe vendimit të juristëve). Sipas hanefinjve kjo ndodh atëherë kur çmimi i një prodhimi/malli del jashtë kornizës normale të caktuar nga personat adekuatë. Kurse nga juristët e Belhit, prej tyre Nusajr ibni Jahja (v. 268 / 881) kishte thënë se mallrat në aktin e shitjes duhet të shiten sipas rendit të tregut dhe nevojave apo mundësive të njerëzve; ndërsa për pasurinë e patundshme gajri menkûl, kjo duhet të jetë 20 %, për kafshët 10 % dhe për mallrat e tjera ‘të tundshme’ – menkul, kjo duhet të jetë 5 %. Jashtë këtyre sasive, nëse ndodh ndonjë zbritje apo rritje e çmimeve, atëherë kjo shitje hyn në normën e gabnu’lfâhish - shitjeve përmes mashtrimit dhe gënjeshtrës, që janë të ndaluara. Tepricat e tjera që nuk mund të hyjnë në këtë sasi, trajtohen dhe vlerësohen si mashtrime të vogla – gabnu’l-jesir. Në vendimin 165 të Mexhel-les, këto sasi janë caktuar si vendime shtetërore. Por tek mashtrimi i madh, për të qenë mundësia e prishjes së aktit të shitjes, duhet që një mashtrim të jetë vërtet konkret. Në të kundërtën, përderisa shitësi nuk e gënjen dhe nuk e mashtron blerësin për mallin që ia shet, nuk ka ndonjë të keqe sa ia cakton çmimin e atij malli. Sipas malikinjve, një mall llogaritet si gabnu’l-fâhish atëherë kur vlera e tij shitet në treg shtrenjtë apo lirë, nëse jepet në treg sasia e mallit me vlerën më shumë se 1/3. Mënyra e praktikës së Ebu Bekrit r.a. ishte po sipas kësaj.
Sipas mendimit tonë, moscaktimi i një kufiri përfundimtar për fitimin e sasisë në prodhime/mallra, është bërë me qëllim që kjo gjë të përkufizohet nga personat adekuatë dhe traditat e shtetit a vendit. Edhe caktimi i sasive të ndryshme nga ana e medhhebeve, në realitet e tregon këtë çështje. Ndërsa në anën tjetër, tek shitjet kesh (me para në dorë), shitjet me këste duhet të vlerësohen nga këndvështrimi i tyre. Sepse nevojitet të dihet se tek shitjet me pritje/këste, sasia e fitimit është më e madhe.
Si përfundim, për ata që gënjejnë dhe mashtrojnë në mënyrë që mallin e tyre ta shesin shtrenjtë në treg, duhet të cekim se kjo pjesë e tepërt nuk llogaritet nga fitimi hallall. Duhet të marrin hallallëkun, e nëse nuk mund të bëhet kjo, në këtë gjendje kërkohet që atë tepricë t’ua shpërndajmë të varfërve dhe nevojtarëve. Në një hadith thuhet: “O ju tregtarë! Gënjeshtra, betimi dhe premtimet e kota, përzihen shumë në tregti. Zëvendësoni këto të meta duke dhënë sadaka/lëmoshë”.
Ç’ është bursae zezë?
Depozitimi i një pasurie për të cilën kanë nevojë të madhe njerëzit, me qëllim që ajo, kur të shtrenjtohet, të shitet në ditë të vështira. Në tregtinë islame, kriteri bazë është që mallrat të shiten në kohën e duhur dhe sipas rregullave të duhura. Ka disa nga artikujt që ruhen apo fshihen, për të krijuar bursën e zezë, dhe në këtë mënyrë zvogëlohet sasia e prodhimeve në treg, kurse në anën tjetër, ai prodhim kërkohet më shumë nga blerësit, kështu që çmimi i tij ngrihet shumë. Ky pra është qëllimi i bursës së zezë. Pejgamberi a. s. thotë: “Sa rob i keq është ai që merret me bursë të zezë! Kur informohet se çmimi i artikujve ka rënë, ai pikëllohet, mirëpo, nëse dëgjon se ato janë ngritur, gëzohet”.; “Personi që fsheh një artikull ushqimor për 40 net (në kohën kur është i nevojshëm), është larguar nga Allahu, po edhe Allahu e ka larguar atë nga Vetja”. Për t’u krijuar bursa e zezë, kërkohen këto kushte:
1. Malli i depozituar, duhet të jetë një mall i blerë,
2. Të jetë prodhim/artikull ushqimor,
3. Mallin e depozituar njerëzit ta marrin në kohë skamjeje dhe kur kanë nevojë të madhe.
Sipas Ebu Jusufit, krahas artikujve ushqimorë, çdo lloj malli që del në treg në kohën e skamjes dhe i dëmton njerëzit, llogaritet si bursë e zezë. Normalja e fshehjes së mallit është katërdhjetë ditë, mirëpo ky interval kohor mund të zvogëlohet sipas rrethanave, d.m.th. për sa kohë mund të shfaqet skamja dhe gjendja e keqe e popullsisë. Ndërkaq, nëse në ditën e sotme, nafta, gazi dhe prodhime të ngjashme me këto, hiqen nga tregu për dy apo tri ditë, atëherë populli hyn në një krizë të madhe, kështu që, në këtë rast, nuk ka ndonjë të keqe nëse çmimeve të mallrave shumë të nevojshëm u shtohet edhe tatimi.
Cila është norma e shitjes para se të merret dhe të dorëzohet malli? Çfarë ndikimi ka kjo në tregti?
Pamundësia e marrjes së mallit nga shitësi i parë dhe mosmbajtja e premtimit nga ana e tij, mund të ndikojë në zhdukjen dhe humbjen e mallit. Në raste të këtilla, përderisa të mos zgjidhet problemi i parë, blerësi i dytë nuk do ta çojë në vend premtimin e dhënë. Pejgamberi a. s. ka urdhëruar: “Nëse dikush nga ju blen diçka ushqimore, nuk ka të drejtë t‘ia shesë tjetërkujt derisa ta pronësojë vetë”. Pasi në këtë hadith u cek prodhimi ushqimor, kjo tregon se gjithçka që është \e lëvizshme’, hyn në këtë normë. Mirëpo, nëse para pronësisë së mallit, shitja e mallit tek tjetërkush është vendimore dhe e vlefshme, atëherë në këtë rast, mallit në fjalë i rritet çmimi pa e ndërruar vendin ose ende pa u prodhuar nga firma. Kështu, disa ndërmjetësues, ende pa e parë mallin, në këso rastesh do të fitojnë materialisht. Sipas Ebu Hanifes dhe Ebu Jusufit, fitimi para se të pronësohet malli, është i lejuar. Argumenti i tyre për këtë çështje është norma e istihsanit. Sepse, mundësia e mallit ‘të lëvizshëm’ për t’u zhdukur apo për të ndryshuar, është një gjë që mund të ndodhë rrallë herë. Kurse një gjë që ndodh rrallë herë, nuk merret edhe me aq seriozitet. Po sipas Imam Muhammedit, Zuferit dhe Imam Shafiiut, mallrat ‘e lëvizshme’ janë sikurse pasuria e patundshme, dhe nuk është e lejuar shitja e tyre para se të pronësohen.
Cilat janë detyrat dhe obligimet e borxhliut dhe marrësit?
Sikurse ndodh në çdo fushë tjetër, po ashtu edhe në tregti, premtimi i dhënë duhet të realizohet. Esenca dhe premtimi, të llogariturit e fjalës së dhënë dokument dhe parimi njerëzor: “o bëhu si dukesh, o duku si je”, janë pjesë e kulturës popullore. Pa dyshim që premtimet që jepen në tregti, dhe realizimi i tyre, janë gjërat më të rëndësishme të një bashkësie. Sepse, në të kundërtën, po i mbetëm borxh dikujt, vështirë e kemi t’ia marrim hallallëkun atij dhe llogaria do të mbetet për në botën tjetër. Kurani i madhëruar ka kërkuar që marrëveshjet e bëra me shkrim dhe ato me fjalë, duhet të kryhen në mënyrën më të mirë. Në këtë kontekst, Allahu i Madhëruar thotë: “O ju që besuat! Zbatoni premtimet (obligimet). ” (El-Maide, 1); “Premtimin zbatojeni, sepse për premtim ka përgjegjësi”(ElIsraë, 34). Pejgamberi a.s. këto ajete i shpjegon në këtë mënyrë: “Myslimanët u përmbahen rregullave dhe kushteve të parashtruara në mes tyre. Përjashtim nga kjo bën vetëm kushti i cili hallallin e bën haram dhe haramin hallall”. Në anën tjetër, kërkohet që borxhliut t’i mundësojmë lehtësime. Në Kuran urdhërohet: “Po në qoftë se ai (borxhliu) është në gjendje të vështirë, atëherë pritni derisa të vijë në një çlirim. E t’ia falni (borxhin) në emër të lëmoshës, kjo, nëse e dini, është shumë më e mirë për ju” (El-Bekare, 280). Mirëpo, nëse ka mundësi ta paguajë borxhin, po këtë nuk e paguan me kohë, atëherë ai i bën të padrejtë marrësit. Pejgamberi a.s. thotë: “Ai që ka mundësi ta paguajë borxhin, po nuk e paguan dhe e shtyn, ai ka bërë zullum”.
Allahu i Madhëruar i ndihmon personit që hyn borxh me qëllim që ta paguajë atë. Në një hadith që e transmeton Ebu Hurejre r.a., thuhet: “Kush hyn borxh me nijetin që ta paguajë, Allahu ia mundëson pagimin e borxhit. E kush ia merr pasurinë tjetrit me qëllim që të mos ia kthejë dhe t’ia zhdukë, edhe Allahu e zhduk atë dhe nuk ia mundëson pagesën e borxhit”. Në një hadith tjetër, që e transmeton Ebu Usame r.a., kjo sqarohet edhe më mirë: “Nëse dikush merr borxh me qëllim që ta paguajë, mirëpo vdes pa e paguar, Allahu xh. sh. shlyen normën ndaj borxhit të tij, dhe ia jep atë që dëshiron ai, kështu që në këtë mënyrë marrësin e bind për këtë. Mirëpo, nëse dikush merr borxh me qëllim që të mos e paguajë dhe vdes pa e paguar atë, Allahu nga ai e merr të drejtën e marrësit”. E gjithë kjo që theksuam, nuk domethënë që askush të mos marrë borxh, përkundrazi, për nevoja të ndryshme, duhet ta bëjë këtë. Kërkojmë që Allahu të na mundësoje një jetë të begatshme me një furnizim të mirë.
Prof. dr. Hamdi Donduren
Përktheu dhe përshtati: Zymer Ramadani
Dituria Islame 230
