Qasje e gabuar
Qasja e gabuar e disave që minojnë orvatjet dhe flakin mundin e përpjekjet e dijetarëve eminentë, që përpiqen për të plotësuar boshllëkunrreth një fushe të caktuar, ka krijuar një situatë delikate, duke vështirësuar veprimet për masën e gjerë, e cila nuk është në gjendje për t’i kuptuar gjërat që janë larg nivelit të tyre. Nëse flasim për qasjen e ndonjë “ndryshimi të mundshëm”, qoftë në të menduar a në të vepruar, atëherë qasja nuk mund të bëhet ndryshe përpos paralelisht me edukimin dhe vetëdijësimin e shoqërisë dhe në mënyrë graduale, jo vrullshëm e rrëmbyeshëm. Një qasje e tillë turbullon mendjen, ngatërron mendimet, shton dyshimet dhe kufizon tej mase procesin e të menduarit dhe forcën e intelektit, procese këto tepër të rëndësishme për zhvillimin mendor dhe aftësinë për të arsyetuar e gjykuar. Vetë fakti se përmendja e shpeshtë e të menduarit dhe intelektit në Kur’an, në mbi 30 vende, në kontekstin pozitiv, flet për vlerën e madhe që kanë dhe për nevojën e aplikimit në jetë. Termi intelekt apo thjesht të menduarit, paraqet një shkallë të zhvillimit mendor, të cilit Kur’ani i kushton rëndësi të posaçme, duke thirrur njerëzimin për përsiatje, të menduar dhe intelekt.
Në kontekstin tonë, mendimi ndryshe dhe veprimi i tij, është bërë në mënyrë të shpejtë, pa i menduar mirë gjërat, pa i kuptuar rrethanat ekzistuese dhe pa pasur në mendje reaksionin e mundshëm të shoqërisë. Këto gjëra kanë ndikuar që mendimi ndryshe, ndonëse i bazuar në traditën pejgamberike, të shihet si i dëmshëm dhe i papranueshëm, madje edhe të cilësohet si i skajshëm në raport me mendimet e mirëfillta. Për plasimin e një mendimi ndryshe të efektshëm, duhen shikuar rrethanat dhe gjendja aktuale, e jo të plasohet pa menduar mirë dhe pa pasur në konsideratë reaksionin e masës, ngase kundërveprimi mund të jetë shumë i dëmshëm dhe minues. Një vrull i tillë në përqafimin e një metodologjie të një mendimi të caktuar, ka krijuar situata frontale duke hedhur shkëndija të panevojshme ndaj masës së gjerë, po shpeshherë edhe akuza të ndërsjella dhe ndonjëherë edhe qëerim hesapesh.
Një qëndrim i tillë, krejtësisht i panevojshëm, pa përfillur metodologjinë kuranore të gradualitetit, krijoi një destabilitet dhe futi përçarje në mes myslimanëve, kur secila palë akuzonte mendimin dhe palën tjetër. Gradualiteti i theksuar në Kur’an, sepse tekstet uranore dhe dispozitat e tij erdhën në mënyrë graduale dhe jo në mënyrë të përnjëhershme, si çështje e ndalimit të kamatës a alkoolit, ishte metodë shëruese, duke parapërgatitur mendjet dhe shpirtrat për pranimin e tyre me shumë bindje e kënaqësi, në formën e përshkallëzuar, pa u shkaktuar atyre ndonjë goditje të papritur. Njëherësh kjo ishte mënyra më efikase për ta forcuar zemrën e të Dërguarit dhe shokëve të tij, të cilët hasnin në pengesa dhe barriera të mëdha,përjetonin sprova dhe mundime të ndryshme, konfrontoheshin me mendime prapanike dhe sjellje mizore.(1)
- Domosdoshmëria e njohjes së rrethanave
Gradualiteti a shkallëzimi ishte metodologji e gjeneratave të para, kur mendimet jepeshin konform rrethanave ekzistuese, prandaj edhe ato dallonin nga njëri-tjetri, për shkak të ndryshimit të rrethanave shoqërore në mes vendeve ku jetonin myslimanët. Një metodologji e tillë, në kohën moderne ka marrë një qasje tjetër dhe, në vend që të kuptohen së parirrethanat e çdo vendi dhe të sillen mendime që përshtaten me mentalitetin e shoqërisë,barten mendimet e një shoqërie tjetër, me rrethana krejtësisht të tjera, ku përputhshmëria është shumë e vogël në raport me dallueshmërinë.
Kjo pastaj sjell një impakt jo të dëshirueshëm për shoqërinë. Secila shoqëri ka karakteristikat e veta që e dallojnë nga shoqëria tjetër, madje edhevendet që janë pranë njëri-tjetrit, dallojnë në shumë aspekte, prandaj është shumë e nevojshme që mendimi të jetë sipas asaj që është shoqëria, sepse, po të jetë më ndryshe, është vështirë të pranohet. Imam Shafiu themeloi medhhebin e tij të vjetër në Irak, po, kur shkoi në Egjipt, ai themeloi medhhebin e tij të ri dhe për shumë çështje ai shfaqi mendime të ndryshme nga ato që kishte thënë gjatë qëndrimit të tij në Irak, ndonëse ishte i njëjti njeri, por ajo që e shtyri t’i ndryshonte, ishin rrethanat e ndryshme nga një vendi në tjetrin.
Në kohën e Ebu Hanifes u themelua fikhu’t takdirij (apo iftiradij), fikhu që kishte të bënte me pyetjet hipotetike, ose, thënë ndryshe, gjërat që ende s’kishin ndodhur në shoqëri. Ebu Hanife kishte sajuar rreth 60 mijë situata të tilla. Imam Maliku kundërshtonte një gjë të tillë, madje ishte kategorik kundër çështjeve hipotetike dhe, në takimin e tyre, Ebu Hanife e bindi atë që rrethanat në Irak, ku është qendra e halifetit, kishte bërë që të përgatiteshin për gjëra të tilla, ndonëse të paqena, për dallim nga Medina, ku problemet ishin të pakta, prandaj ishte e nevojshme një gjë e tillë tek ne. Gjërat që haseshin nëIrak, nuk haseshin në Medinë, prandaj edhe të menduarit ishte pak më ndryshe, por më vonë edhe në Medinë pranuan një metodologji sikur të hanefinjve. Ka mendime që i përgjigjen një mjedisi të caktuar, po për një tjetër nuk vlejnë, sikurse që i përgjigjen një kohe të caktuar, po për një kohë tjetër janë të pavlefshme. Vlen të përmendet se Omeri në një vit të caktuar për një rast kishte dhënë një fetva, kurse për të njëjtin rast një vit më vonë kishte dhënë fetva të kundërt. E, kur u pyet për një veprim të tillë, ai u përgjigj: “Ajo ka qenë çfarë gjykuam në atë kohë (në bazë të rrethanave dhe njohurive), kurse sot gjykojmë kështu (me rrethana dhe njohuri të reja)”.(2)
- Imponimi i një mendimi të caktuar
Për dallim nga e kaluara e lavdishme, kur respektohej dhe çmohej mendimi ndryshe në çështjet dytësore të sferës së ixhtihadit, aktualiteti ka prodhuar një situatë krejtësisht tjetër me vështrime të zymta, mendime që nganjëherë nuk përkojnë fare me realitetin kohor dhe deri tek veprimi ekstrem, ku tentohet të imponohet një mendim i caktuar, duke injoruar mendimet e tjera. Sikur është bërë një shkëputje e panevojshme nga historia e mëhershme, kur ndonëse dijetarët kishin divergjenca në mendimet e tyre, megjithatë mospajtimi i tyre rreth një mendimi, assesi nuk tensiononte situatën dhe nuk krijonte superioritet ndaj tjetrit. Përkundrazi, juristi e shihte mendimin e vet si të drejtë me mundësi gabimi, e mendimin e tjetrit si të gabueshëm po me
mundësi që të jetë edhe më i drejtë sesa i tij. Aktualiteti ka shfaqur një intolerancë në të menduar dhe një mungesë të kulturës së dialogimit, ku cilësimet dhe vlerësimet e skajshme kanë kapërcyer natyrën e të shprehurit, për shkak se sipas disave ekziston vetëm një argument dhe vetëm mendimi i tij është i pranueshëm, e për mendimet e tjera as që dëgjojnë fare. Sigurisht që këtë problematikë e kanë inicuar disa njerëz të dijes, të cilët në përqafimin e një mendimi, që sipas tyre është cilësuar si më i drejti dhe më i pranueshmi, ngritën akuza ndaj dijetarëve të tjerë, madje disa grupacione dhe dijetarë i etiketuan si të dalë nga Islami.
Në ligjëratat dhe punimet e “dijetarëve të tillë” do të kuptosh se vetëm ata janë në të vërtetën dhe se vetëm metodologjia e tyre është e pastër, përderisa çdo gjë jashtë tyre dhe çdo mendim që nuk përputhet me mendimin e tyre, e cilësojnë si të gabuar dhe të refuzuar.
Kjo ideologji e gabuar mbolli farën e përçarjes dhe hutisë në mesin e shoqërisë, sepse iniciativa në imponimin e një mendimi dhe metodologjie të vetme, nuk solli fryt të madh dhe përpjekjet në pranimin e asaj metodogjie sollën me tepër ndasi sesa afërsi. Të tjerët, farën e mbjellë e kultivuan edhe më tutje, duke ndikuar që hendeku në mesin shoqërisë të thellohet edhe më shumë.
Disa nga pasuesit e ndonjë dijetari eminent, pranojnë vetëm ato që janë thënë nga dijetari i tyre, e mendimet ndryshe, ata i refuzojnë menjëherë dhe madje, ajo që është më e keqja, mendimin ndryshe e konceptojnë si të dëmshëm, për shkak se nuk përkon me metodologjinë e tyre dhe nuk u përshtatet koncepteve të tyre. Në këtë kontekst, gjithçka që thuhet jashtë metodologjisë dhe planifikimit të tyre, mbetet e refuzuar. Zelli i jashtëzakonshëm i disave për të mbrojtur dhe ruajtur parimet e tyre përballë mendimeve të tjera, ka krijuar një fanatizëm dhe ka plasuar në masë një koncept të rrezikshëm, ku vëllazëria matet me qëndrime mendimesh e idesh, që, nëse mendimet e tua nuk përputhen me mendimet e tjetrit, jo vetëm që prishen raportet, por fillon edhe armiqësia. Në këtë kontekst, armiqësia është më e madhe në mes tyre, ndonëse në koncept bashkohen po ndahen në mendime, sesa në mes atyre që ndahen edhe në koncepte e parime. Imam Shafiu po debatonte njëherë me një dijetar të kohës së tij, po debati i tyre nuk solli ujdi në mes tyre, ngase secili kishte mendim ndryshe, duke argumentuar mendimin e vet. Kur përfundoi debati që nuk solli pajtim në mendime, Shafiu zgjati dorën në drejtim të debatuesit dhe i tha: “Ne jemi (dhe mbesim) vëllezër, ndonëse kemi mendime të ndryshme”. Është shumë e rëndësishme që fjalia e Shafiut të zbatohet në kohën aktuale, që debati dhe mendimi ndryshe të mos krijojë ndarje e përçarje, po të shihet si një gjë e natyrshme, e logjikshme dhe si një proces që pasqyron të menduarit e tij, mënyrën e argumentimit dhe qasjen rreth problematikës në fjalë. Halifi Xhafer el-Mensuri thuhet se e kishte urdhëruar imam Malikun ta hartonte Muvettanë e tij, e ai t’i detyronte njerëzit për të pasuar atë libër dhe ato mendime. Ibn Sa’di në “Tabekatin” e tij, transmeton nga Vakidiu, të ketë thënë: “Kam dëgjuar Malik ibn Enesin të ketë thënë: “Kur bëri haxhin Mensuri, më tha: “Unë kam vendosur që librat që i ke shkruar ti, të urdhëroj të shtypen dhe të dërgohen në çdo vend të myslimanëve nga një kopje, dhe t’i urdhëroj që ata të veprojnë sipas tyre, e jo të bazohen në të tjerë veç tij (librit tënd)”. Unë i thashë: “O prijës i besimtarëve, mos e bëj këtë, sepse njerëzve u kanë mbërritur fjalë dhe kanë dëgjuar hadithe e kanë transmetuar transmetime të ndryshme, dhe secili vend ka marrë atë që i ka arritur, prandaj lëri njerëzit në atë që kanë zgjedhur për veten e tyre”.(3)
Në disa vende përmendet se ai që e kishte urdhëruar, ishte Harun Reshidi, halifi i pestë i Abasitëve, por ka mundësi që të kishin urdhëruar të dytë për një gjë të tillë, madje Haruni e kishte urdhëruar që Muvettanë ta vendoste në muret e Qabesë, një gjë që sinjalizonte se njerëzit duhet t’i përmbahen atij libri. Enes in Maliku ka thënë: “Harun Reshidi u konsultua me mua që ta vendoste librin “Muvetta” në muret e Qabesë, që njerëzit ta pasonin atë, por unë i thashë: “Mos vepro ashtu, sepse shokët e të Dërguarit të Allahut kanë dhënë mendime të ndryshme (nuk janë pajtuar) për gjërat dytësore dhe u shpërndanë nëpër vende të ndryshme, e secili prej tyre ia qëlloi (sepse pasoi Synetin e të Dërguarit)”. Ai më tha: “Allahu të dhashtë
suksese”!.(4)
Kjo ngjarje e mrekullueshme pasqyron dy botëkuptime të ndryshme; atë të liderit që tenton kthimin e tërë myslimanëve rreth një mendimi, dhe të dijetarit të njohur, largpamës, që është i njohur me mendimet e ndryshme në vendet ku jetojnë myslimanët, sepse secilit vend i ka shkuar diçka nga Syneti, në bazë të shokëve të Pejgamberit që emigruan në ato vende. Prandaj ai e shihte këtë tentativë si betejë ndaj Synetit, sepse mendimet e ndryshme për çështje dytësore ishin mëshirë për këtë Ymet, ku secili merr atë që i ka arritur.
- Respektimi i traditës në vend
Me shpërndarjen e shokëve të Pejgamberit nëpër vende të ndryshme, syneti tradita e Pejgamberit depërtoi tek ato vende dhe tek ata popuj. Tek disa vende ajo depërtoi më herët, e tek disa më vonë. Transmetimet ishin të ndryshme, për shkak se tradita pejgamberike, në përgjithësi, ishte bartur në mënyrë gojore, jo e shkruar. Shkrimi i traditës pejgamberike, në masë të madhe, erdhi më vonë. Gjeneratat e kaluara ishin shembull për respektimin e mendimeve të ndryshme që haseshin rreth një çështjeje që i përkiste sferës së ixhtihadit. Ndonëse kishin divergjenca në mes tyre dhe nuk pajtoheshin rreth shumë gjërave, vlerësimet i tyre për ata që mendonin më ndryshe për çështje dytësore, ishin të larta. Kur shkonin nëpër vende ku mendimet ishin më ndryshe, ata shpeshherë praktikonin traditën e atij vendi, e kjo shihej si edukatë dhe respekt i tyre karshi atyre që mendonin më ndryshe. Shembujt në vijim do ta ilustrojnë më së miri këtë që jemi duke e thënë. Ebu Hanife dhe nxënësit e tij parashihnin që abdesi prishet atëherë kur del gjaku (në sasi më të madhe), e Ebu Jusufi e pa Harun Reshidin duke iu bërë atij hixhame(5), ai nuk mori abdes dhe u drejtua në namaz. Ebu Jusufi u fal pas tij dhe nuk e përsëriti namazin, ndonëse mendimi i tij parashihte që duhej të merrej abdes. Edhe imam Ahmedi e parashihte që një person i tillë duhet të marrë abdes. Njëherë e pyetën atë për një njeri që i ishte bërë hixhamja, e ai u ngrit dhe u fal pa marrë abdes, a ishe falur pas tij? Si të mos falem pas Malikut dhe Seid ibën Musejjebit(6) -u përgjigj Ahmedi. Imam Shafiu njëherë fali namazin e sabahut në xhematin hanefij në njërën nga xhamitë e tyre periferike të Bagdadit, ku nuk e bëri kunutin. Hanefitë thanë se veprimi i Shafiut ishte respekt për imamin, përderisa shafiinjtë e komentuan se ai në atë kohë ndërroi qasjen e të menduarit rreth kunutit në namazin e sabahut.(7)
Në kontekstin tonë, tradita shekullore e praktikumit të shkollës hanefite është ndeshur me mendime të skajshme përgjatë dy dekadave të fundit, kur është hedhur pluhur shpeshherë dhe janë drejtuar akuza të ndryshme në shkollën hanefite dhe tek praktikuesit e saj. Në mungesë të të kuptuarit të teksteve ku vlerësohet mendimi ndryshe, kanë arritur në një mendim duke përfunduar se veprimi i tyre është konform hadithit apo traditës pejgamberike, kurse mendimet e tjera i kanë konsideruar më të ulëta e ndonjëherë edhe të refuzuara, ndonëse mbështetja e mendimeve të tjera nuk është nën nivelin e mbështetjes së mendimeve të tyre. Përfundimi i tyre ka qenë i panevojshëm dhe qesharak,sepse në raste të argumentimit të tyre që është synet të ngrihen duart deri mbi supe, të vendosen mbi kërthizë apo në gjoks, të ngrihen duart gjatë shkuarjes në ruku dhe gjatë ngritjes prej rukusë, të thuhet fjala amin me zë të lartë...etj., gjithashtu mund të thuhet se synet është po ashtu të ngrihen duart deri tek veshët, të lidhen nën kërthizë, të mos ngrihen duart përpos tekbirit fillestar dhe amini të shqiptohet jo me zë të lartë. Prandaj, është kamufluar në emër të synetit, gjegjësisht traditës pejgamberike, sepse janë vënë në praktikë vetëm njëri mendim, me gjithë argumentet e tij, e mendimi ndryshe është cilësuar i paargumentuar, saqë nëpër kolektivin tonë shpeshherë janë ngritur pyetje nëse lejohet falja pas imamit hanefit. Janë shkruar libra e broshura duke e paraqitur formën e të falurit vetëm sipas një versioni pikërisht sikur “ky është syneti” i formës së faljes së namazit, e që mund të nënkuptohet se format e tjera nuk janë sipas synetit. Tragjikomedia nuk mund të jetë ndryshe! Shfaqja e një propagande të tillë ka qenë e pamenduar mirë dhe pasojat nga një propagandë e tillë do të mbesin më gjatë, sepse dëmi i shkaktuar nuk mund të riparohet lehtë. Askush nuk mund të jetë kundër synetit, në çfarëdo forme qoftë, por forma të tjera, të cilat nuk i ka njohur dhe me të cilat nuk është ballafaquar shoqëria jonë, nuk është dashur të praktikohen para vetëdijësimit të masës. Vetëm atëherë kur masa të jetë e përgatitur dhe e vetëdijesuar për një gjë të tillë, mund të jetë i suksesshëm praktikimi i tillë. Jo vetëm praktikimi, por edhe mënyra e praktikumit dhe propagandimi kanë qenë të pamatura dhe kanë krijuar reaksione të pamenduara nga pala tjetër, saqë ndonjëherë edhe kolektivi i mendimit tjetër i ka emërtuar si devijues.Imam Sujutiu në “Xhezilul Mevahib fi Ihtilafil
Medhahib”(8), kur flet për mendimin ndryshe të shkollave juridike, atë e paraqet si begati të madhe dhe vlerë të jashtëzakonshme, e më pastaj thotë: “E kuptuan këtë të diturit, e injorantët u vërbuan, gjersa disa injorantë i kam dëgjuar duke thënë: “I Dërguari i Allahut erdhi me një legjislacion, e katër shkollat juridike nga erdhën”?
_________________________
1) Mennai Katan, Te'rihu-t Teshri el-Islamij, bot. I, muessesetu-rr rrisaletu, Bejrut-Liban, 2001, f. 43.
2) Vizaretul Evkaf vesh-shuun el-Islamijeh, El-Mevsuatul Fikhijetu el-Kuvejtijetu, bot. II, Darus-Selasil, Kuvajt, v.2 f. 301.
3) Xhelaludin Abdurrah- man Sujuti, Ihtilaful Medhahib, f. 23.
4) Ebu Nuajm, Hiljetul Evlija, v.6, f. 333.
5) Hixhami është lëshimi i gjakut me prerje sipëfaqësore të lëkurës. Zakonisht bëhet në venat e qafës dhe shpatulla. Është metodë efikase në shërimin e disa sëmundjeve. Shumë hadithe flasin për të.
6) Maliku dhe Seid ibn Musejjebi mendonin se hixhamja nuk e prish abdesin. Kjo tregon për respektin e madh që kishte një dijetar ndaj dijetarëve të tjerë me mendim tjetër.
7) Vizaretul Evkaf vesh-shuun el-Islamijeh, El-Mevsuatul Fikhijetu el-Kuvejtijetu, v.2, f. 502.
8) Xhelaludin Abdurrahman Sujuti, Xhezilul Mevahib fi Ihtilafil Medhahib, Dar el-I tisam, pa vit dhe vend botimi, f. 25
Dituria Islame 284
