Gjeneratat e para të myslimanëve tekstet nga Kurani dhe hadithi i kuptonin pa kurrfarë vështirësie. Pastërtia e tyre natyrore dhe ndjeshmëria efikase u ndihmonte atyre mjaft në sferën e të kuptuarit të gjuhës arabe dhe të lëmenjve të cilave u qaseshin. Po ashtu, edhe vetë prania e Muhamedit a.s. dhe shpjegimet që i bënte ai të porosive të Allahut, bëri që të mos ndihej nevoja për vënien e kushteve për ixhtihad.

Gjeneratat e para të myslimanëve tekstet nga Kurani dhe hadithi i kuptonin pa kurrfarë vështirësie. Pastërtia e tyre natyrore dhe ndjeshmëria efikase u ndihmonte atyre mjaft në sferën e të kuptuarit të gjuhës arabe dhe të lëmenjve të cilave u qaseshin. Po ashtu, edhe vetë prania e Muhamedit a.s. dhe shpjegimet që i bënte ai të porosive të Allahut, bëri që të mos ndihej nevoja për vënien e kushteve për ixhtihad. Madje ata (gjenerata e parë mys limane/fj. e përk.) në ixhtihad inkuadroheshin në raste shumë të rralla. Megjithëkëtë, asnjë shekull, që nga fillimi i Islamit e deri sot, nuk mbeti pa muxhtehidë. Ixhtihadi ruan kontinuitetin dhe aktualitetin e Ligjit të Zotit - Sheriatit dhe i jep fleksibilitet atij e përmes tij mund t'u përgjigjet të gjitha sprovave dhe rrethanave të kohës bashkëkohore.
Si i tillë, Islami bashkërendon atë që është pozitive dhe konstruktive, natyrisht po qe se nuk bien ndesh me Kuranin dhe as me regullat e vëna ligjore islame, si dhe me parimet etike të komunikimit islam. Mirëpo, meqë mprehtësia e depërtimit në fshehtësitë e gjuhës arabe humbi aftësinë e saj, dhe meqë njerëzit filluan të humbnin ndjenjën për ta kuptuar shpirtin e ligjit islam (Sheriatit), lindi nevoja për vënien dhe instalimin e rregullave dhe kushteve të përgjithshme për ixhtihad, të cilat do të mbështeteshin në burimet islame. Duhet theksuar se një përkufizim i këtillë nuk është bërë për qëllime të kufizimit të individëve, gjegjësisht që të mos merret askush me ixhtihad ose për t'i larguar dijetarët nga ixhtihadi, po është bërë pikërisht me qëllimin që në çështje të ixhtihadit nuk mund të inkorporohet askush tjetër, përveç ekspertëve që kanë njohuri të thellë në lëmenj të shkencave islame. Prandaj ishte e domosdoshme vënia e kushteve të tilla, të cilat t'i plotësojë doemos çdonjëri nga dijetarët që dëshirojnë të merren me ixhtihad. Përgjithë sisht, këto kushte kërkojnë njohjen e gjuhës arabe, të burimeve sheria tike (mesadir) dhe qëllimeve sheri atike (mekasid). Juristët islamë për ixhtihad kanë vënë këto kushte:

1. Njohja e gjuhës arabe

Ajo që është e domosdoshme për muxhtehidin, është njohja e gjuhës arabe. Ky kusht është vënë nga vetë fakti se burimet e Islamit (Kurani dhe Suneti) janë shpallur dhe janë zbritur në gjuhën arabe. Dijetari që nuk e kupton gjuhën arabe, nuk mund t'i kuptojë as dispozitat islame. Duhet të njihen sidomos gramatika e gjuhës arabe, stilistika, më pastaj figurat stilistike në gjuhën arabe, siç janë analogjia, metafora etj., si dhe shprehjet e përgjithshme (amm) dhe shprehjet e veçanta (hass). Duhet theksuar se këtu nuk mendohet që muxhte hidët të jenë medoemos ekspertë të gjuhës arabe dhe t'i njohin të gjitha finesat e gjuhës, siç kanë qenë Sibevejhu, Halili, el-Asmei, el-Xhurxhani, etj.. Jo, do të ishte e mjaftueshme vetëm esencialja, aq sa e përmendëm, me qëllim që t'i njohë sekretet dhe qëllimet e gjuhës arabe, ta ketë të qartë teks tin e përgjithshëm nga ato të veçan tat, ta dallojë tekstin me karakter ezoterik nga teksti që ka karakter ekzoterik, si dhe të njohë realitetin dhe domethëniet e transmetuara. Në lidhje me këtë, në mënyrë të hollësishme flet edhe Imam Gaza liu në veprën "el-Mustesfa".

2. Njohja e ajeteve që flasin për dispozitat (ajatul-ahkam)

Kurani fisnik është bazë prej nga zhvillohet Sheriati. Prandaj, është e domosdoshme që muxhtehidi t'i njohë ajetet, në të cilat bëhet fjalë pikërisht për këto rregulla. Këtu nuk shtrohet kusht mbamend ja e tyre, veçse do të mjaftojë vetëm aq sa ajetet në fjalë t'i ketë parasysh, dhe kjo duke kuptuar domethënien e tyre gjuhësore dhe atë terminologjike.
Imam Gazaliu, Fahrudin er-Ra ziu dhe Ibn Arebi Maliki janë të mendimit se në Kuran ka pesëqind ajete të këtilla. Për sa i përket njohjes gjuhësore të këtyre ajeteve, kjo mund të arrihet vetëm përmes stu dimit të gjuhës arabe. Ndërkaq, për sa i përket njohjes së këtyre ajeteve në domethënien terminologjike të juristëve islamë, me këtë nënkupto het njohja e mënyrës së shprehjes, siç është njohja e kuptimeve të fshe hura dhe domethëniee që ndiko jnë në rregullat dhe në njohjen e mënyrës së shprehjeve që orientojnë drejt domethënies.
Ashtu siç është njohja e shpreh jeve terminologjike dilaletul-ishare (kur shprehja orienton tek diçka tjetër e jo tek ajo që është përmen dur me shprehje në shikim të parë (dilaletul-ibareh dhe dilaletul-ik tida). Pastaj njohja e veçorive të shprehjes (amm dhe hass) dhe mushterek, muxhmel, mufessir, mubhem, etj.. Njëra nga lëmenjtë më të rëndë të metodologjisë së f ik'hut është që të përvetësohet kjo terminologji.

3. Njohja e haditheve që flasin për dispozitat

Me këtë nënkuptohet njohja profesionale e porosive të haditheve, ashtu siç është publikuar në Kuran. Këtu nuk shtrohet si kusht mbamendja e të gjitha haditheve, po dijetari duhet të jetë në gjend je t'i shfrytëzojë, t'i përdorë ato hadithe. Dhe jo vetëm kaq, por ai (muxhtehidi) duhet të posedojë njohuri për përmbledhjet e haditheve dhe për mënyrën si të gjenden ato. Ky është ndër kushtet e domosdoshme të muxhtehidit, sepse Syneti (Praktika profetike e Muhammedit s.a.v.s.) është alter nativa që komenton dhe shpjegon Kuranin, madje, përmes Synetit, vihen rregulla të reja, të cilat nuk janë theksuar në Kuran. Në lidhje me këtë sferë, dijetari Ibnul Arebi Maliki thotë se ekzistojnë rreth tre mijë hadithe të këtilla (hadith ul-ahkam), sipas të cilave mund të vihen rregulla dhe dispozita sheria tike. Gjithashtu muxhtehidi duhet t'i njohë llojet e haditheve dhe të jetë në gjendje t'i verifikojë hadithet autentike (sahih) nga ato apokrife (mevdu) ose nga ato që janë të kategorisë së dobët (daif), që do të thotë se ai duhet ta njohë medoe mos sferën e shkencës së hadithit "xherh ve tadil" (besueshmëria ose jobesueshmëria e transmetuesve të haditheve). Muxhtehidit i lejohet të përdorë zgjidhjet e dijetarëve të besueshëm në këtë sferë, ash tu siç janë: Imam Buhariu, Imam Muslimi, Begaviu dhe shumë shkencëtarë të tjerë të haditheve, që quhen muhadithinë. Po qe se muxhtehidi ka gjetur në përmbled hjen e haditheve të Buhariut se ai vetë (Buhariu) për ndonjë hadith ka thënë se është autentik (sahih) dhe se transmetuesit janë të besue shëm (sihah), atëherë në këtë rast nuk ka nevojë që ai të hulumtojë personalisht gradën e autenticitetit të hadithit në fjalë. Këtu dijetari, në mënyrë të drejtpërdrejtë, do të shfrytëzojë atë hadith, me qëllim të zgjidhjes apo për të sjellë ndonjë dispozitë a rregull (sheriatike).

4. Njohja e teksteve nasih (pezulluese) dhe mensuh (të pezulluara)

Pezullimi ekziston edhe në Ku ran, po edhe në Synet. Po qe se dëshirohet të nxirren rregulla të sakta, atëherë është e domos doshme të njihen ajetet e pezu lluara në Kuran, si dhe të njihen hadithet që janë të pezulluara nga hadithe të tjera. Sepse, po qe se muxhtehidi ndërton një rregull mbi një argument të pezulluar, gjegjësisht duke u mbështetur në tekst mensuh (të pezulluar), që do të thotë se fuqia ligjore e tekstit në fjalë është e pezulluar, atëherë në këtë rast rregulli i këtillë nuk do të vlente (batil). Do të ishte e mjaftueshme për muxhtehidin që t'i posedojë librat ku janë shënuar ajetet pezulluese dhe ato të pezullu ara, si dhe hadithet pezulluese dhe hadithet e pezulluara, në mënyrë që të pozicionohet në mënyrë të drejtë në hartimin e rregullave.

5. Muxhtehidi duhet t'i njohë vendimet që janë marrë përmes konsensusit (ixhma)

Çështjet ose dispozitat që janë zgjidhur më herët përmes ixhmasë (konsensusit), janë çështje të cilat muxhtehidi duhet t'i njohë me doemos. Tërë kjo duhet të bëhet me qëllim që muxhtehidi të mos anashkalojë ixhtihadin e realizuar më parë në lidhje me ato çështje rreth të cilave dijetarët (muxhte hidët) e mëparshëm kanë pasur qëndrime të përbashkëta. Kjo gjë muxhtehidit i ndihmon që të mos marrë ndonjë qëndrim të kundërt me atë të shumicës së dijetarëve (xhumhur). Në librat e jurispru dencës islame ekzistojnë shënimet se për cilat çështje muxhtehidët e ndonjë periudhe kanë pasur qën drime të njëjta. Pra, çdo muxhte hid duhet t'i njohë këto çështje.

6. Njohja e analogjisë (kijas)

Për muxhtehidin është e nevo jshme që t'i përvetësojë aftësitë e përdorimit të analogjisë (kijas-it). Kjo nënkupton që ai do të duhet t'i mësojë kushtet për të shfrytëzuar mekanizmin e analogjisë (kijas), me pjesët përbërëse të kijasit dhe t'a njohë ile-në (shkakun bazë ose motivi i përbashkët në dy çështje, për shkak të së cilës njëra është e ndaluar me tekst/Kuran ose me Synet/. Analoge me këtë, për sh kak të motivit të përbashkët (ile), bëhet ndalimi i çështjes që është e njëjtë me të, një gjë që e kemi shp jeguar në fusnotë. Kijasi është bazë e ixhtihadit, prandaj ai që nuk e njeh Kijas-in, nuk mund të merret kurrsesi me ixhtihad.

7. Njohja e metodolo-gjisë së jurisprudencës islame (Usuli fikh)

Usuli fik'hu është shtylla krye sore dhe baza e ixhtihadit, ku mbështeten pjesët e tjera të tij. Njohja e argumenteve, mbi të cilat mbështetet ndonjë dispozitë përkatëse, njohja se në çfarë mënyre orienton tek ajo; me urd hër (emr) apo me ndalesë (nehj), me tekst të veçantë apo me të përgjithshëm, - tërë kjo është sferë me të cilën merret metodologjia e f ik'hut (usuli-fik'h).

8. Njohja e qëlli meve sheriatike (mekasid-sherijje)

Kjo do të thotë se muxhtehidi u përmbahet qëllimeve të përg jithshme që janë vendosur nga Sheriati. Një nga rregullat që jenë vënë përmes Sheriatit, është edhe ajo që interesi i përbashkët të ketë përparësi ndaj interesit individual, dhe gjatë nxjerrjes së dispozitave, muxhtehidi medoemos duhet të mbajë kujdes mjaft të përpiktë. Nëse muxhtehidi gjen tekst, në të cilin mbështetet dispozita për katëse, atëherë ai (muxhtehidi) duhet ta kuptojë atë në harmoni me qëllimet e Sheriatit, pikërisht ashtu siç e kishte kuptuar Omer Iibn Hattabi r.a. qëllimin e sank sioneve për aktin e vjedhjes - që realizohet me prerjen e dorës, sepse bëhet me qëllim të mbro jtjes së pasurisë së huaj, prandaj këtë dënim ai nuk e zbatoi ndaj vjedhësve atë vit kur mbretëron te uria e madhe, sepse mbrojt ja e jetëve të njerëzve ishte më e vlefshme sesa mbrojtja e pasurisë.

9. Njohja e kohës në të cilën jetojmë

Ixhtihadi është i ndërlidhur ngushtë me institucionin që merret me dhënien e fetvave (decizion). Nëse muxhtehidi dëshiron të ofrojë ndonjë decizion (fetva), atëherë do të nevojitet edhe një kusht që është mjaft i rëndësishëm. Ai është kushti që muxhtehidi ta njohë situatën për të cilën kërkohet fetva, pastaj të njohë gjendjen psikike të atij që kërkon fetva, dhe përgjithësisht të njohë kohën në të cilën jetojnë. E domosdoshme është njohja e gjendjes aktuale të kohës në të cilën jeton muxhtehidi. Kështu, pra, përmes përvojës jetësore për nevojën e kohës, ai do të gjejë shumë lehtë një mundësi pozi tive, që do të jetë në harmoni më përcaktimet ligjore islame (Sheri atin) dhe me interesat e njerëzve. Nëse ndonjëri nga dijetarët mer ret me ixhtihad, dhe paraprakisht i kishte plotësuar të gjitha kushtet e parapara, atëherë ixhtihadi i tij do të jetë legjitim dhe i pranuar në Sheriat. Në atë rast, besimtarët janë të detyruar të veprojnë sipas zgjidhjes së ofruar. Nëse ndonjëri nga dijetarët merret me ixhtihad, po nuk i plotëson kushtet e para para, atëherë ixhtihadi i tillë nuk pranohet dhe duhet të refuzohet plotësisht nga vetë shkaku se ajo zgjidhje del nga personi që nuk ka të drejtë të merret me ixhti had. Njerëzit e tillë, thjesht, gjërat i vlerësojnë sipas ëndjes së tyre dhe me pretekst që të arrijnë disa qëllime personale të planifikuara. S'ka dyshim se duhet të kundër shtojmë inkuadrimin e personave të tillë në ixhtihad, sepse ato qën drime dhe ata njerëz janë kundër të vërtetës që e shpalli Allahu i Lartmadhëruar, shih: (El-Maide, 49). Kushtet e lartpërmendura i dedikohen muxhtehidit mutlak (muxhtehidit absolut), kurse, për sa i përket ixhtihadit për çështje të veçanta, atëherë imponohet kush ti vetëm aq sa është i nevojshëm, pra nevojiten njohuri sa për të nxjerrë një rregull për çështjen në fjalë. Këtë mendim e thekson imam el-Gazaliu.

Dr. Vehbe Zuhajli

Marrë nga libri: "Idžtihad u šeriatu",
Përktheu: Behxhet Jashari

Dituria Islame 338