Nëse tonet verbale janë lehtësisht të identifikueshme, ato të gjuhës së shkruar duket se kanë më shumë forcë. Unë besoj në forcën dhe magjinë e fjalës. Në forcën dhe magjinë e dialogut dhe komunikimit me të gjitha mjetet dhe instrumentet e tij. Sot, ashtu me pak marifet, dua të përcjell pak nga ajo që e jetësojmë çdo ditë individualisht, dhe në bashkësi. Dua të shkruaj për kufijtë, limitet, liritë e të drejtat.
Në shekullin e arritjeve industriale, diplomacive dhe zhvillimit ekonomik, duket se shqetësimet e njeriut dhe shoqërive tona janë sërish historitë e vjetra të ricikluara nga aktorë të rinj. Në thelb, shqetësimet e njeriut janë bazike, të thjeshta e të kuptueshme. Ato janë nevoja që lidhen ngushtë me mirëqenien ekonomike, sigurinë fizike, paqen dhe jetën. Të gjesh tonin e të drejtës apo qoftë edhe të nënvizosh një shqetësim në optikën konvencionale të shoqërisë civile, nuk është fort e thjeshtë.
Së pari duhet të përkthesh problemin personal, në interes publik që më tutje këtë ta servosh si dilemën e tyre, në të kundërt dinamikat me të cilat zhvillohet fasada e mekanizmit, janë aq fanatike sa, çështja jote do të mbetet pa lexuar, pa përkthyer, pa kuptuar e si rrjedhojë e parëndësishme, pa vlerë, e frustruar dhe pa dinjitet, pa kufij konceptual, pa të drejta, e neglizhuar.
Së dyti, duhet të ndash mendjen se, në rrugëtimin tënd drejt aktualizimit të qëllimit final, kryefjala e punës tënde është fakti se mundin tënd do ta gjesh në rreshtat e atyre që nesër, do të listohen në anën e duhur të historisë. Praktikisht, do të thotë se ndoshta në këtë rrugë do të kesh vetëm Zotin e parimet hyjnore e sërish të mos ndalesh.
Të përballësh forcën e mentalitetit, kundër rrymës dhe ta ndryshosh atë kërkon vullnet e pasion për të vërtetën, ashtu si vetëm një besimtar mund ta ketë. Në fakt, gratë besimtare myslimane janë shumë më të predispozuara të përballen me dialogun e publikes. Jo për ndonjë arsye të veçantë, por për faktin e zgjedhjes së tyre personale për të shprehur identitetin e tyre fetar.
Fetë përcaktojnë identitetet shoqërore dhe individuale, e në këtë kontekst gruaja myslimane, dukshëm është një mesazh i
zëshëm e cila me tonin e duhur thotë shumëçka, ashtu pa folur, vetëm me ekzistencë.
Duket sikur mesazhi mbi trupin e tyre, përveçse deklaron guxim për sistemin e vlerave hyjnore të sendërtuara në praktika të moralit dhe etikës, njëkohësisht deklaron qëndrim mbi koncepte të rëndësishme të diskursit publik të një sfere konceptuale, por edhe të stilit të jetesës. Në kontekstin e përballjes së ideologjive kulturore, politike, sociale, epistemologjike dhe atyre etike, shpesh ndodhin përplasje konceptuale, të cilat kërkojnë shtrimin e dialogut dhe gjetjen e kanaleve të komunikimit, pse jo dhe ndërtimin e tyre nëse mungojnë.
Në kontekstin e kulturës shqiptare, edhe pse në nivel informal, identiteti fetar i gruas myslimane gjen pranim dhe respekt, ai përballet në mënyrë gati artificiale me propagandë të importuar. E imponuar mediatkisht përmes mediumeve televizive dhe politikave globale që paraqiten si vazhdimësi e agjendave të rrymave që mbajnë flamurin e të drejtave të njeriut me prirje ekstreme islamofobe, feministe dhe ndoshta edhe rryma politike të fuqizuara nga filozofi imperialiste, e supremaci kulturore, të cilat në emër të flamurit të politikës së supremacisë ideologjike ndoshta pa dashur instrumntalizojnë edhe mekanizma si ai i të drejtave të njeriut. Vitin që shkoi, në realitetin e politikës së shtetit të Kosovës, të gjithë ishim dëshmitarë se sa herë u vu në pikëpyetje e drejta e arsimit të vajzave besimtare me shami, ani pse tekstet, instrumentet, që mbrojnë të drejtat universale të njeriut janë të qarta, e zezë mbi të bardhë.
Me keqardhje, asgjë nuk ndryshoi në nivelin formal. Me pretekstin se shteti është laik, duket sikur gjuha e të drejtave të
njeriut gjithashtu është laike. Në kuptimin që, të dyja palët që kërkojnë emancipim dhe respektimin e të drejtave universale dhe lirive thelbësore, nuk arrijnë të gjejnë pikën e takimit në një debat publik. Nuk arrin të takohen me njeriun. Nuk arrijnë ta mbrojnë njeriun. Por çfarë mbrojë atëherë? Ngrihet pyetja: A janë realisht të drejtat e njeriut universale? Mbi çfarë ideologjie janë ndërtuar? A diktojnë këto të drejta gjuhë që zhvesh nga publikja? A ka nevojë religjioni për të drejtat e njeriut? A kanë nevojë të drejtat për religjionin? e të tjera pyetje si këto, natyrshëm më përshkojnë vetëdijen dhe ndërgjegjen prej pale interesi.
Liria fetare është një hap drejt dialogut dhe sa kohë që ka dialog, ka shpresë për përmirësim dhe emancipim.
Duke pasur parasysh klimën aktuale, themelimi i ditës botërore për ndërgjegjësimin kundër diskriminimit ndaj mbulesës së gruas myslimane është edhe më e rëndësishme.
Dita Botërore e Hixhabit është një ngjarje që ne duhet të jemi krenarë që ta promovojmë, mbi të gjitha për të drejtën e manifestimit të religjionit dhe bashkëjetesës fetare. Kjo ditë nuk është një ditë feste, por notë proteste kundër fanatizmave, diskriminimit dhe stereotipizimeve e paragjykimit ndaj grave myslimane përmes ndërgjegjësimit, edukimit dhe fuqizimit të tyre.

A ka nevojë religjioni për të drejtat?

Respektimi dhe mbrojtja e të drejtave të grave në Islam janë të mishëruara në parimet e tij më të vlefshme, sepse Islami njeh të drejtat fetare, sociale, ekonomike, ligjore dhe politike të grave.

A ka në fakt një lidhje logjike midis fesë dhe të drejtave të njeriut?

Por nëse të drejtat e njeriut konsiderohen më të rëndësishme se dekretet fetare, ku është vendi i besimit fetar në jetën publike? Feja shprehet si në praktikë ashtu edhe në mendim. Është një gjë të thuhet se bindjet tona fetare nuk duhet të ndikojnë negativisht në kuadrin politik apo në të mirën më të madhe të shoqërisë. Është krejt tjetër të argumentohet se normat universale të të drejtave të njeriut nuk duhet t’i lënë hapësirë ndërgjegjes fetare. Megjithatë, kjo është pikërisht ajo që po ndodh në shumë pjesë të botës, ku komunitetet fetare ndiejnë se zërat e tyre po heshtin ose po hidhen poshtë. A mundet shteti ta mbrojë lirinë fetare, kur ka mënyra të ndryshme të përcaktimit të fesë dhe mënyra të ndryshme të praktikimit të të njëjtit besim? A mundet feja e jetuar në të gjitha manifestimet e saj vërtet të mbrohet gjithmonë me ligj?

Cilat janë shembujt e çështjeve etike në fe?

Çështjet e trajtuara janë identiteti dhe autoriteti fetar; personalja dhe privatja; martesa dhe familja; ndikimet dhe përdorimi i kohës, parave dhe burimeve të tjera personale; cilësia dhe vlera e jetës; pyetje të së drejtës dhe të gabuarës; barazia dhe dallimi; konflikti dhe dhuna dhe çështjet globale.
Çështja këtu është nëse të drejtat e njeriut mund të konsiderohen si të vetëdrejtuara dhe të qëndrueshme në kuptimin e një botëkuptimi të konsoliduar në të cilin bazohet besimi në dinjitetin universal njerëzor. Në këtë drejtim, mund të bëhet dallimi ndërmjet fesë dhe besimit.

A ka nevojë e drejtat për religjionin?

Në fakt, liritë fetare nuk janë thjesht të pajtueshme me të drejtat e njeriut, por me kërkesat themelore të respektimit të lirive dhe të drejtave. Duke ofruar kushtet për lulëzimin dhe mirëkuptimin njerëzor, religjioni sublimon dhe inkurajon vlerat që të drejtat e njeriut kërkojnë të mbrojnë.
Termi fe rrjedh nga latinishtja “religio” në kuptimin e një lidhjeje. Ndërsa feja mund të shfaqet si doktrinë, rregulla dhe hierarki, besimi i referohet bindjes autentike dhe angazhimit konkret.
Është dijetari mysliman Abdullahi en Na’im, ai që ka sugjeruar zhvendosjen e debatit mbi “fenë dhe të drejtat e njeriut” nga interpretimet tekstuale të recetave dhe ndalimeve në kuptimin dhe praktikën aktuale të besimit (2004).1 Në të vërtetë, ratifikimi i traktateve, krijimi i gjykatave ndërkombëtare të të drejtave të njeriut – nuk mjaftojnë. Baza morale për një bindje mbi të cilën mbështetet sjellja e përgjegjshme duhet të ushqehet vazhdimisht mbi bazën e një botëkuptimi të përbashkët nga të interesuarit.
Veçanërisht, për aq sa nocioni i të drejtave të njeriut duhet të mbështetet në individualizëm, është individualizmi “përgjegjës” 2 ai që ka rëndësi. Me sa duket, kjo nuk është e njëjtë me individualizmin “posedues”. Megjithatë, e para mund të degjenerojë lehtësisht në të dytën.
Janë pikërisht ato kultura në të cilat individualizmi posesiv ka rrënjë të forta – dhe kjo përfshin fshatin global si të tillë – të cilat përjetojnë vështirësi të mëdha me të drejtat ekonomike dhe sociale, që në fazën e përcaktimit të standardeve.
Ndërsa individualizmi mund të ofrojë një bazë të mjaftueshme morale për respektimin e lirive themelore të secilit, ai është i pamjaftueshëm si bazë për të pranuar nevojat e njerëzve të tjerë si themel për pretendime të justifikuara.
Të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore presupozojnë jo vetëm individë të lirë, por një komunitet që pranon përgjegjësinë për përmbushjen e nevojave themelore të secilit. Për sa i përket realizimit të të drejtave të njeriut, çështja e vërtetë është e një natyre morale kulturore: Si e shohin njerëzit njëri-tjetrin? A e shohin njëri tjetrin si mundësi e mirë për bashkëpunim apo si një kërcënim? Cila është baza e besimit të njerëzimit në lirinë, përgjegjësinë, barazinë dhe vlerën e jetës njerëzore në vetvete? Përgjigja ndaj kësaj pyetjeje nuk mund të jetë universale, pasi jo të gjithë ndajnë të njëjtat bindje themelore, ironikisht.
Pse të drejtat e njeriut kanë nevojë për besim? Teoritë etike u përgjigjen dy pyetjeve kyçe rreth jetës sonë të përbashkët morale: 1. Çfarë duhet të bëj?; dhe(2) Si duhet të jetoj? Pyetja e parë synon të ndihmojë njerëzit të kuptojnë se cilat veprime u kërkohen moralisht. Pyetja e dytë synon të ndihmojë njerëzit të përcaktojnë elementët kryesorë të jetesës së mirë ose të një jete të virtytshme.
Çlirimi i njerëzimit nga mëkati fillestar, fuqizimi i qenieve njerëzore dhe dhënia atyre përgjegjësi të plotë për veprimet e tyre është thelbi i moralit dhe etikës në Islam: “Çdo shpirt do të mbahet përgjegjës për atë që ka bërë.” (74:38)
Në shumicën e shoqërive perëndimore gjuha politike është ajo e liberalizmit dhe individi është në qendër të botëkuptimit liberal. Liberalizmi pranon dhe lavdëron zgjedhjen individuale, sepse e njeh individin mbi kolektivin. Kjo i ka dhënë shoqërisë një model të ri lirie, së bashku me një rend të ri shoqëror ku feja nuk ka më një rol kaq të lartë.
Nëse gjuha e të drejtave të njeriut duket kulturalisht moderne, gjuha fetare, shpesh duke treguar një botë përtej luftës tokësore për të drejta, duket jo moderne. Besimi fetar
nuk është zvogëluar krahas shfaqjes së shtetit kombëtar, migrimit masiv dhe globalizimit, edhe nëse strukturat dhe hierarkitë tradicionale klerikale janë gërryer gradualisht.
Modestia myslimane konsiderohet të jetë seksualisht jokonformiste nga vëzhguesit francezë, të cilët e dënojnë atë jo vetëm si të ndryshme, por edhe si disi të tepruar, madje edhe perverse.


____________________________
An-Na’im, A.A. 2004, ‘The Best of Times, and the Worst of Times: Human Agency and Human Rights in Islamic Societies’, Muslim World Journal of Human Rights Vo l . 1, no. 1.
CELAM (Episcopal Conference of Latin America), 1993, Nueva Evangelización, Promoción Humana, Cultura Cristiana, “Jesucristo Ayer, Hoy y Siempre, IV conferencia General del Episcopado Latinoamericano, Santo Domingo, Republica Dominicana, 12–28 Octubre 1992, Santo Domingo: Ediciones MSC.
De Gaay, Fortman, B. 1995, ‘Human Rights, Entitlement Systems and the Problem of Cultural Receptivity’, in A. An-Na’im, J.D. Groot, H. Jansen, and H.M. Vroom, Human Rights and Religious values: an Uneasy Relationship, Grand Rapids, Eerdmans.
De Gaay Fortman, B., K. Martens & M.A. Mohamed Salih 2010, Between Text and Context: Hermeneutics, Scriptural Politics and Human Rights, NY: Palgrave Macmillan.
De Swaan, A. 1988, In Care of the State: Health Care. Education and Welfare in Europe and the USA in the Modern Era, Cambridge: Polity Press. Fukuyama, F. 1992, The End of History and the Last Man, London and New York: Penguin Books.
Hoffmann, S. 1995, “Dreams of a Just World”, The New York Review of Books, 2 November, 54–57.
McCullum, H. 1995, The Angels Have Left Us: The Rwanda Tragedy and the Churches. Geneva: WCC Publications.
Lasch, C. 1994, The Revolt of the Elites and the Betrayal of Democracy, New York: W.W. Norton.
Leary, V.A. 1990, The Effect of Western Perspectives on International Human Rights, in A.A. An-Na’im and F.M. Deng (eds), Human Rights in Africa; Cross-Cultural Perspectives, Washington D.C.: The Brookings Institution. McCullum, H. 1995, The Angels Have Left Us: The Rwanda Tragedy and the Churches. Geneva: WCC Publications.
Mirmoosavi, A. 2010, The Quran and Religious Freedom. The Issue of Apostasy’, in B. de Gaay Fortman, K. Martens and M.A. Mohamed Salih, Between Text and Context: Hermeneutics, Scriptural Politics and Human Rights, New York: Palgrave Macmillan.
Rawls, J. 1972, A Theory of Justice, Oxford: Oxford University Press.
Rawls, J. 1999, The Law of Peoples. With ‘The Idea of Public Reason’ Revisited, Cambridge (Mass.): Harvard University Press.
Wronka, J. 1998, Human Rights and Social Policy in the 21st Century, Lanham (MD): University Press of America.
The Political Theory of Possessive Individualism (Hobbes to Locke) by C. B. Macpherson/Review by: Leroy Taylor Vol. 14, No. (JUNE, 1965), pp. 240-244 Studies (5 pages Published By: Sir Arthur Lewis Institute of Social and Economic



_____________________________
1 Një studiues i njohur ndërkombëtar i Islamit dhe të drejtave të njeriut në perspektivat ndërkulturore, En-Na’im ligjëron lëndë në të drejtën ndërkombëtare, të drejtën krahasuese, të drejtat e njeriut dhe ligjin islam. Interesat e tij kërkimore përfshijnë konstitucionalizmin në vendet islamike dhe afrikane, sekularizmin, Islamin dhe politikën.
2 The Political Theory of Possessive Individualism (Hobbes to Locke) by C. B. Macpherson/Review by: Leroy Taylor Vol. 14, No. 2 (JUNE, 1965), pp. 240- 244 (5 pages Published By: Sir Arthur Lewis Institute of Social and Economic Studies



Edlira Durmishaj