Media është një element i rëndësishëm, që ndikon në jetën e përditshme, praktikat shoqërore dhe marrëdhëniet shoqërore globale me format e ndryshme të saj, nga politika në ekonomi, arti në letërsi, dhe zë vend në qendër të jetës individuale dhe shoqërore. Po ashtu, edhe feja ndikon ndjeshëm në jetën individuale dhe shoqërore, dhe paraqitet si një element i zakonshëm, e që është hasur në të gjitha shoqëritë, që nga kohërat më të hershme.
Për shkak të funksionalitetit të saj dhe strukturës shumëfunksionale, media ka qenë një mjet i rëndësishëm për fetë e ndryshme dhe anëtarët e saj, dhe mjetet mediatike që shërbejnë si një mjet i rëndësishëm në shpërndarjen e informacionit fetar, janë përdorur në mënyrë efektive në transmetimin e mesazheve fetare. Në këtë drejtim, shumë grupe fetare sot median e konsiderojnë si një mundësi. Mirëpo, si riprezentohet feja në media, apo çfarë vendi zë feja në media?
Media është një ndërmjetësues që e lidh prodhuesin e mesazhit me konsumuesin; është ndërmjetësues që i krijon dhe i bashkon masat. Media që e ka të zhvilluar aftësinë e reprezentimit (sipas Dan Laughey reprezentimi është pjesë e realitetit që interpretohet dhe riformulohet. Nuk mjaftohet vetëm në reprezentimin e realitetit, njëkohësisht kontribuon në kuptimin e realitetit)(1), përcjelljen e mesazhit e bën në formë zbavitëse, informuese, edukuese e orientuese. Media është e lidhur ngushtë me reprezentimin, dhe për këtë shkak media transmeton një të vërtetë të riprezentuar. Ajo e konsumon gjithë realitetin, dhe e shkrin atë në një reprezentim të montuar, duke e ndërtuar realitetin përsëri. Prandaj, media është vetë realiteti, realiteti mediatik. Realiteti mediatik, që zë vend në mediet, përfaqësohet nga riprezentimi (ripërfaqësim).
Studiuesi turk Mete Çamdereli thotë se media, për nga struktura e veçantë e funksionimit, është vetë fe (religjion) si metaforë. Dhe, ajo e krijon atmosferën e vetë fetare. Media nuk ka nevojë për ndonjë ndërmjetësues apo medium si veten. Rendi i funksionimit të saj është i mjaftueshëm për t’i prodhuar të shenjtat dhe për t’i ndërtuar ritualet e veta. Ashtu siç çdo fe tjetër, ajo kërkon t’i bindemi asaj. Media kërkon xhemat për veten, dhe adhurim për zotërat që i krijon vetë. Për median i vetmi realitet është se çka është feja e medias, dhe jo feja e vërtetë. Realiteti i vetëm për median është feja mediale (metaforë mbi prezantimin, reprezentimin e fesë në media). Feja e vërtetë në media nuk mund shkojë përtej mediatizimit. Pra, shndërrohet në fe që i bindet rregullave të medias, e format e reprezentimit i pranon si të lejueshme, dhe tashmë shndërrohet në fe që mundohet të zërë vend në mesin e ritualeve të medias. Feja e vërtetë propozon jetën më fisnike, njohjen e jetës, të vërtetën e jetës sipas rendit midis Tokës dhe qiellit, në kontrast me fenë mediale, ku feja sekularizohet, zhvillohet dhe profanizohet nga dogmat. Feja e medias, pa dyshim, është një reprezentim i fesë së vërtetë.(2)
Mediet të gjitha këto kërkesa fetare i bëjnë në hapësirën e tyre riprezentuese, duke e azhurnuar me zhvillimet teknologjike. Kjo hapësirë, e cila aktivizohet përmes predikuesve mediatik, nuk është një hapësirë e shndërruar nga hapësira reale. Mirëpo është hapësirë e ndryshuar nga media. Prandaj, rregullat e fesë mediale kanë lejuar çdo veprim që në hapësirën e vërtetë fetare nuk praktikohen. Pra, qëndrimi i besimtarëve (edukata e sjelljes), që mbahet në kishë apo xhami, pranë televizionit apo në internet, mund të braktiset; ritualet e fesë së vërtetë, marrëdhëniet ndërmjet xhematit (komunitetit), mund të braktisen. Ndërsa kanalet mediatike prodhojnë besnikëri fetare ndaj vetvetes, ato prodhojnë pabesi ndaj domosdoshmërisë së fesë së vërtetë. Prandaj, krijohet një kod i sjelljes që është i afërt me fenë mediatike por larg fesë së vërtetë. Përderisa në një ligjëratë në një hapësirë të vërtetë fetare edukata nuk lejon që të dëgjohet shtrirë, apo nën përcjelljen e ndonjë kafeje apo çaji, në hapësirën mediatike këto janë të lejuara. Pra, një predikim fetar në kanalet mediatike i lë hapësirë besimtarit që ta ndjekë atë në format që bien ndesh me ato në hapësirën e vërtetë fetare.
Ndjeshmëria e audiencës nuk është e rëndësishme për mediet. E rëndësishme për të është që audiencës t’ia tërheqë vëmendjen, mos të ketë shkëputje, si dhe gjithmonë ta orientojë drejt vetes dhe orientimeve të saj. Çfarëdo që dëgjoni, shikoni apo lexoni, mesazhi kryesor i hapësirës mediale premton argëtim të vazhdueshëm. Ashtu siç e dinë këtë të gjithë ata që marrin pjesë në medie, edhe predikuesit (ligjëruesit) fetarë medialë e dinë këtë shumë mirë. Prandaj, predikuesit fetar që i drejtohen xhematit nga faltorja e medies, janë predikuesit (pop ligjërues) popullarizues të medieve. Këta ligjërues, të cilët nuk arrijnë në asnjë mënyrë ta njohin xhematin (xhemat kanë kamerën) janë ligjërues mediatik. Masat e synuara apo xhemati mediatik mund të jenë më shumë në numër sesa ai në hapësirën e vërtetë fetare (xhami, kishë) mirëpo krijimi i lidhjeve me ta është shumë i vështirë. Lidhja me xhematin mediatik është e mundur vetëm nëpërmjet rregullave mediatike (duartrokitje, pamjet vizuele, lojërat me drita, interaktivitet etj.), dhe jo atyre fetare. Duke e rritur atraktivitetin e programeve të tyre, njëkohësisht synohet që audienca mos të kalojë në ndonjë kanal apo faqe tjetër. Sepse xhemati mediatik është aq i pasinqertë, sa kur atraktiviteti i programit (ligjëratës) bie, ai ndërron kanal.
Hapësira mediale në të cilën jetojnë xhemati mediatik në asnjë formë nuk mund të kthehet në një hapësirë të vërtetë. Dhe, predikimi që bëhet në hapësirën e vërtetë nuk i takon predikimit medial. Prandaj, predikimet mediale përbëhen nga kërkesat dhe imponimet mediale. Edhe pse ligjërata është e njëjtë, mjeti i përcjelljes e ka ndryshuar dhe e ka shndërruar në një diskurs (ligjërim) të rindërtuar (ristrukturuar), pra, në një diskurs medial. Ligjëruesit medialë, që e strukturojnë këtë diskurs, me kalimin e kohës shndërrohen në ikona që ndiqen me sinqeritet, sepse media ka nevojë për ikona të tilla. Këto ikona fetare të krijuara në medie shpeshherë dalin para mesazhit hyjnor, kur shpeshherë Zoti kalon në plan të dytë. Në fakt, rreziku i vërtetë, sipas Neil Postman, është jo pjesëmarrja e fesë në medie, apo prezantimi i fesë nëpërmjet medieve, por ndërfutja e medieve në përmbajtjen e fesë apo përcaktimin e drejtpërdrejt të përmbajtjes së fesë.(3)
Mete Çamdereli vlerëson se feja e medieve nuk është një fe e vërtetë, për shkak të realitetit simulues fetar që prodhon, si dhe pranimit shoqëror që imponon. Pozita e fesë në medie është e zakonshme, sikurse produktet e tjera popullarizuese (futbolli, muzika etj.). Atë që feja e vërtetë nuk e sheh të hijshme (të lejuar), feja mediale e lejon dhe mbijeton po mbi ato lejime. Feja mediatike e popullarizuar është vetëm reprezentim (përfaqësim) i vetes, jo i fesë së vërtetë; kurrë nuk e prezanton Islamin, Krishterimin, Jahudizmin e vërtetë. Feja që riprezentohet në medie nuk është feja e vërtetë, por është një reprezentim i thjeshtë i saj. Sepse mediet, duke e riprezentuar fenë, nëpërmjet programeve dhe kanale të tyre, njëkohësisht e popullarizojnë (pop kulturë) atë. Popullarizim do të thotë të bëhet e zakonshme, sipërfaqësore, bile-bile të lehtësohet, denigrohet, të kthehet në një hiç. Popullarizimi medial, çdo temë që e merr, çfarëdo qoftë ajo, ia humb vlerën. Feja mediale, për shoqërinë e spektaklit krijon fetar spektakolar, dhe ka nxitur fetarizëm spektakolar.(4)

Pozicionimi i fesë në media

S. Hjarvard deklaron se mediatizimi ka shndërruar tre aspekte të rëndësishme të fesë. E para është se media është një nga burimet e rëndësishme të informacionit për shumë çështje fetare, dhe komunikimi masiv është bërë edhe prodhues, po edhe shpërndarës i disa përvojave fetare. Në këtë kontekst, media interaktive është një ofrues platforme për shprehjen dhe qarkullimin e besimeve individuale. E dyta është formimi i njohurive dhe i praktikave fetare në përputhje me kërkesat e medieve, dhe përdorimi i simboleve, i praktikave dhe i besimeve ekzistuese fetare si lëndë e parë e riformulimeve mediale. E treta është se media, si një mjedis kulturor dhe shoqëror, merr shumë funksione kulturore dhe sociale të feve të institucionalizuara, duke ofruar udhëzime shpirtërore dhe morale, si dhe një ndjenjë të bashkësisë dhe të përkatësisë. Përveçqë janë një mjet, mundësitë në zhvillim të medieve kanë prodhuar edhe shoqëri të reja shoqërore, të cilat janë alternative për mjediset tradicionale të shoqërizimit fetar, dhe i kanë hapur rrugë lindjes së bashkësive fetare të reja (komunitete në internet, grupe lutjesh në internet etj.). Media tani është bërë një mjedis ku praktikat fetare kryhen në terrenin e vet, në vend se të ishte thjesht një mjet.(5)
Funksioni ndërmjetësues i medies e ka bërë atë që ta kryejë funksionin e pasqyrës. Media është reflektuese, sikurse pasqyra, mirëpo nuk është reflektuese e zakonshme dhe natyrale; ajo e transformon atë që e reflekton. Reflektimi i medieve, i shkurtuar, i rritur, i hiperbolizuar dhe i shtrembëruar, nuk është realiteti, por është një ri-realitet; realiteti medial, realiteti i pasqyrës mediale. Meqë media, për nga natyra e funksionimit po e transformon të vërtetën, duke e deformuar atë dhe çfarëdo teme që e shtjellon, duke e brumosur në realitetin e vet medial, atëherë, si çdo fushë tjetër, edhe feja do të ndikohet nga ajo.
Media, fenë dhe simbolet e saj mundohet t’i pozicionojë jashtë realitet të vet. Pozicionimi medial i fesë në planin politik realizohet në një trajektore politike nga fundamentalizmi në luftë, nga radikalizmi në terrorizëm. Kjo trajektore politike mundëson krijimin e një gjuhe mediale negative mbi fenë. Edhe pse nuk kanë ndonjë lidhje me fenë apo fetarizmin, konceptet e ndryshme si prapambeturi, terror, organizata ilegale, veshje primitive, fanatizm etj., fetarizohen duke u shoqëruar nga diskursi medial me motive fetare, dhe pozicionohen në rrafshin medial, duke e përmendur përkatësinë fetare të tyre, si dhe paraqiten sikur të ishin fetare.

Për fund

Për arsye se media çdo gjë e sipërfaqëson, atëherë edhe temat si shpallja hyjnore, pejgamberët, hadithi, historia islame i shtjellon në trajtë sipërfaqësore. Feja, që në mënyrë sipërfaqësore prezantohet në medie, për shkak se gjithmonë do të kërkojë që të zërë vend në hapësirat mediale, me kalimin e kohës brenda saj nuk do të lërë gjurmë të fesë së vërtetë, por do ta marrë formën e një feje të re, virtuale apo digjitale. Edhe pse në prapavijë ekziston një nijet i sinqertë në këtë nismë, dhe ofron një përmbajtje serioze, hapësira mediale këtë nijet e verbëron, e shkatërron. Sepse gjuha dhe diskursi medial është, mbi të gjitha, qëllimet, dhe të gjitha qëllimet i kthen në natyrën e saj. Sipas Mete Çamdereli, nëse feja kthehet në argëtim, atëherë shumë lehtë edhe argëtimi mund të fetarizohet. Feja e kthyer në argëtim, si përfundim, do të thotë se është kthyer në fenomen kulturor, ose është kthyer në një fe folklorike me prirje popullarizuese.(6)
Media shihet si kërcënim në pikën e tëhuajsimit të praktikave fetare dhe erozionit të dijes fetare, mirëpo nëse dizajnohet duke u fokusuar në qëllimin dhe jo mjetin, mund të kthehet në mundësi të mirë të kuptimit dhe të përhapjes së drejtë të dijeve fetare. Sidoqoftë, feja në kuptim të plotë të fjalës nuk digjitalizohet, por të gjitha ato që kanë të bëjnë me fetarizmin. Pra, feja nuk ndryshon. Fetarizmi, mjetet dhe hapësira e saj po.


__________________________
1. Dan Laughey, Key Themes In Media Theory (UK, Open University Press, 2007).
2. Mete Çamdereli, Din Ekranda Nas?l Durur? Medyada Dinin Popüler Temsilleri (Istanbul: Ketebe Yay?nlar?, 2018).
3. Neil Postman, Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business (UK: Penguin Books, 1985).
4. Mete Çamdereli, Din Ekranda Nas?l Durur? Medyada Dinin Popüler Temsilleri (Istanbul: Ketebe Yay?nlar?, 2018).
5. Stig Hjarvard, The mediatisation of religion: Theorising religion, media and social change, Culture and Religion, 2011, f. 119-135.
6. Mete Çamdereli, Din Ekranda Nas?l Durur? Medyada Dinin Popüler Temsilleri (Istanbul: Ketebe Yay?nlar?, 2018).



Festim Rizanaj, PhD